Διεισδυτικός, προφητικός, παράδοξος. Αυτά είναι μερικά χαρακτηριστικά επίθετα που συνοδεύουν τον μεγάλο Τσέχο συγγραφέα και το έργο του. Μέσα από τα γραπτά του (η αξία των οποίων αναγνωρίστηκε μετά τον θάνατό του) κατάφερε να προϊωνίσει τα δυσβάσταχτα και ανελέητα άγχη που επιβαρύνουν σήμερα τον άνθρωπο.
Θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του 20ου αιώνα και το έργο του έχει γίνει αντικείμενο εκτενούς ανάλυσης και μελέτης πολλές φορές μέχρι σήμερα.
_______________________________________
Ο Φρανς Κάφκα γεννήθηκε στις 3 Ιουλίου του 1883 στην Πράγα. Όντας μέλος μιας γερμανόφωνης Εβραϊκής μειονότητας της Πράγας, ήταν κοινωνικά απομονωμένος, πράγμα που τον έκανε να αναπτύξει αγοραφοβικά αντανακλαστικά και καταθλιπτική διάθεση.
Ο μικρός Κάφκα, όπως αναφέρει ο ίδιος, αντιμετώπισε μεγάλη αδιαφορία από τον πατέρα του, πράγμα που ευθύνεται για την ευαίσθητη ιδιοσυγκρασία του. Η μητέρα του, ονειροπόλα και ελαφρώς εκκεντρική, όπως την περιγράφει, πάσχιζε να γεμίσει αυτό το κενό που του άφηνε ο πατέρας του.
Στο σχολείο οι επιδόσεις του ήταν άριστες και αποτελούσε το παράδειγμα ενός υποδειγματικού μαθητή. Είχε δείξει από τότε κλίση στη λογοτεχνία και ήρθε νωρίς σε επαφή με αυτήν της κλασσικής Γερμανικής (Γκαίτε).
Γράφτηκε στο πανεπιστήμιο της Πράγας το 1901, όπου σπούδασε Νομική και το 1906 αναγορεύτηκε διδάκτορας. Κατόπιν, τον επόμενο χρόνο, διορίστηκε σε μια ασφαλιστική εταιρεία.
Το αδιάφορο όμως πόστο του υπαλλήλου, καθώς και η μονότονη και ανιαρή φύση της δουλειάς, έκαναν τον νεαρό Κάφκα να ασφυκτιά επιβαρύνοντας έτσι ακόμη περισσότερο την ήδη ασθενική ψυχολογική του φύση. Επιπροσθέτως, το εξαντλητικό ωράριο του στερούσε τη δυνατότητα να γράφει και ο ίδιος βυθίστηκε στη θλίψη και την απελπισία.
Η κατάστασή του τον οδήγησε τελικά στο να παραιτηθεί και την επόμενη χρονιά να πιάσει δουλειά σε μια άλλη ασφαλιστική εταιρία, το ευέλικτο ωράριο της οποίας του επέτρεπε να ασχολείται παράλληλα και με την συγγραφή.
Φυματίωση και προσωπική ζωή
Ο Κάφκα έπασχε επίσης από φυματίωση και έτσι η υγεία του υπήρξε από τα παιδικά του χρόνια εύθραυστη, ενώ σε ολόκληρη τη διάρκεια της ζωής του πραγματοποιούσε κατά διαστήματα θεραπείες σε σανατόρια.
Εξαιτίας της εσωτερικής αδυναμίας του να δημιουργήσει τη δική του οικογένεια και ζωή, παραιτήθηκε δυο φορές από την ιδέα του γάμου του με τη Φελίτσια Μπάουερ, έρωτα σταθμό στη ζωή του.
Από την περίοδο εκείνη χρονολογούνται ορισμένα από τα πιο αγωνιώδη κείμενά του, όπως “Η μεταμόρφωση” (1916) και “Η δίκη” (1925).
Το 1917, ένα νέο και έντονο ξέσπασμα φυματίωσης τον απέσπασε ακόμα περισσότερο από την φυσιολογική ζωή και η δουλειά στο γραφείο του εναλλασσόταν από μακρές περιόδους διαμονής στη Βοημία και στα βουνά Τάτρα.
Ύστερα από μια άλλη αισθηματική του αποτυχία με τη δημοσιογράφο Μιλένα Γιεσένσκα (τα Γράμματα στη Μιλένα δημοσιεύθηκαν αρκετά μετά το θάνατό του, το 1952), ο Κάφκα βρήκε κάποια λιγοστή χαρά κοντά στη Ντόρα Ντίμαντ, με την οποία εγκαταστάθηκε στο Βερολίνο (1923).
Όμως, μια οξεία επιδείνωση της ασθένειάς του διέκοψε αυτήν την εύθραυστη ισορροπία και λίγο αργότερα, στο σανατόριο της Βιέννης, ο μεγάλος αυτός λογοτέχνης άφησε την τελευταία του πνοή. Πέθανε στις 3 Ιουνίου του 1924 σε ηλικία 40 ετών.
Το έργο του και η καταξίωση
Όσο ζούσε δημοσίευσε ελάχιστα έργα του, πάντοτε με την ενθουσιώδη παρότρυνση του καλού του φίλου, Μαξ Μπροντ. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζουν Η κρίση (1913), Η μεταμόρφωση (1916), Στην αποικία των τιμωρημένων (1919).
Ο Κάφκα, λίγο πριν τον θάνατό του, είχε δώσει ρητή εντολή τον φίλο του Μαξ να κάψει όλα τα αδημοσίευτα χειρόγραφά του. Για καλή τύχη όλων μας, εκείνος τον παράκουσε.
Επιμελήθηκε και εξέδωσε τα τρία ημιτελή μυθιστορήματά του Κάφκα: Η δίκη (1925), Ο πύργος (1926), Αμερική (1927), έργα ογκόλιθοι της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
________________________________________
Σε μια από τις μνείες του, ο καθηγητής φιλοσοφίας Δημήτριος Λιαντίνης αποκάλεσε τον Φρανς Κάφκα «αιματολόγο του πολιτισμού» διότι, όπως δήλωσε, διέγνωσε πως η κοινωνία μας πάσχει από καλπάζουσα λευχαιμία.
Μέσα από τα έργα του – όπως και όλοι οι μεγάλοι λογοτέχνες – κριτίκαρε τα ήθη και τις αξίες μιας φαύλης κοινωνίας, που έχει πάρει ανεπιστρεπτί τον δρόμο τον κατηφορικό.
Αυτό μας το έδωσε μέσα από μια πληθώρα αλληγοριών, που αξίζει κανείς να μελετήσει.
Για παράδειγμα, στο μυθιστόρημά του “Η Δίκη”, ο κύριος Κ. στέκει μετέωρος μπροστά στις αποφάσεις και τις υποδείξεις ενός συστήματος, το οποίο του είναι αδύνατο να κατανοήσει.
Κάθε προσπάθεια του να καταλάβει, τον οδηγεί σε τέλμα.
Μια απροσπέλαστη γραφειοκρατία λαμβάνει ερήμην του, όλες τις αποφάσεις που τον αφορούν κι εκείνος αναγκάζεται να υπομένει τις εξευτελιστικές για το πρόσωπό του συνέπειές, με την πεποίθηση πως στο τέλος, έστω, θα πάρει μιαν απάντηση.
Μόνο που απάντηση δεν του έρχεται καμία, αφού για όλες τις κυρώσεις δεν είναι υπεύθυνοι αυτοί που τις εφαρμόζουν, αλλά το σύστημα που τις προάγει και τις επιβάλει. Και το σύστημα είναι άυλο, απρόσβλητο, άτρωτο, ανώνυμο.
Η απελπισία και το αδιέξοδο είναι τα κυριότερα άγχη των πρωταγωνιστών του Κάφκα, ο οποίος κατάφερε να δει άκρως διεισδυτικά τον σύγχρονο άνθρωπο και τις τυραννικές κοινωνίες στις οποίες ζει, στις οποίες οι άλυτες αντιφάσεις δεσπόζουν. Το χαρακτηριστικό αυτό θεματικό μοτίβο, αποτέλεσε την γέννηση του όρου «καφκικό».
________________________________________
Ο όρος “Καφκικό”
Ο όρος “καφκικός”, λόγω της παγκόσμιας κρίσης, επανέρχεται σήμερα δριμύτατος. Ο Frederick R. Karl, καθηγητής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και μελετητής του Κάφκα, που έχει υπογράψει τη μονογραφία “Franz Kafka: Representative Man. Prague, Germans, Jews and the Crisis of Modernism” (1991), διαλευκάνει τον όρο:
“Εάν τρέχετε για να προφτάσετε το λεωφορείο, και διαπιστώσετε ότι όλα τα λεωφορεία έχουν πάψει να περνούν, τότε αυτό δεν είναι “καφκικό”.
“Καφκικό” είναι το να εισέλθετε αίφνης σε έναν κόσμο σουρεαλιστικό, στον οποίο βλέπετε την ύπαρξή σας ολόκληρη να κατακερματίζεται, καθώς βρίσκεστε αντιμέτωπος με μια δύναμη που δεν συνάδει με τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεστε τον κόσμο. Δεν παραιτείστε, δεν πέφτετε απλώς να πεθάνετε, αλλά αγωνίζεστε ενάντια στη δύναμη αυτή όπως μπορείτε, με όποια εφόδια διαθέτετε. Αλλά φυσικά δεν υπάρχει η παραμικρή ελπίδα να τη νικήσετε. Αυτό είναι “καφκικό”.
________________________________________
Η παρακαταθήκη που άφησε πίσω του αυτός ο δεινός συγγραφέας είναι κάτι παραπάνω από σημαντική. Είναι ουσιώδης. Ακόμα και μια πρόχειρη ανάγνωση των έργων του αρκεί για να διαπιστώσει ο οποιοσδήποτε το μέγεθος αυτού του δημιουργού.
Ένα έργο που θα οδηγήσει, αυτόν που δεν θα μείνει στην επιφάνειά του, στον αυτοστοχασμό και την αυτοπαρατήρηση, καθώς και στην αντίληψη της ατομικής ευθύνης που έχει ο καθένας μας απέναντι σε μια κοινωνία που παρακμάζει. Κι όταν οι παραπάνω αξίες απουσιάζουν, οδηγούν σε έναν κόσμο που τόσο παραστατικά περιέγραψε ο Κάφκα στα έργα που άφησε πίσω του.
“Ο δρόμος της αλήθειας περνάει πάνω από ένα σκοινί που δεν είναι τεντωμένο σε μεγάλο ύψος, αλλά ακριβώς λίγο πιο πάνω από τη γη. Φαίνεται περισσότερο να προορίζεται να σκοντάφτουν οι άνθρωποι, παρά να βαδίζουν πάνω σ’ αυτό.”