Στα πλαίσια ενός σεμιναρίου κοινωνικής ψυχολογίας που παρακολούθησα γύρω στο 2013 από τον καθηγητή Scott Plous, είχα την τύχη να μάθω από πρώτο χέρι για το πείραμα του Stanford, ακούγοντας τον ίδιο τον Philip Zimbardo να μιλάει μαζί του γι’αυτό σαν να περιγράφει ένα όνειρο.
Ο καθηγητής, όμως, αυτό που περιέγραψε δεν ήταν ένα απλό όνειρο, αλλά εφιάλτης, που ναι μεν τον οδήγησε σε συγκλονιστικές αποκαλύψεις, αλλά του άλλαξε και ολόκληρη τη ζωή.
Το πείραμα διεξήχθη το 1971 στο Πανεπιστήμιο του Stanford, υπό την επίβλεψη του καθηγητή Philip Zimbardo και την ερευνητική του ομάδα, με σκοπό να μελετήσει την επιρροή της εξουσίας στην συμπεριφορά των ανθρώπων.
Πηγή έμπνευσης του πειράματος ήταν η Ναζιστική κατοχή με τα βάναυσα βασανιστήρια και τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Ο ίδιος ο καθηγητής διαβάζοντας και μελετώντας την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση δεν μπορούσε να πιστέψει πως άνθρωποι που δεν είχαν διαγνωσθεί ποτέ με ψυχιατρικά προβλήματα, έκαναν τόσο φρικαλέα εγκλήματα.
Αξιοσημείωτο για εκείνον υπήρξε το γεγονός ότι πολλοί αξιωματικοί και στρατιώτες που ακολουθούσαν το ναζιστικό καθεστώς, μετά την λήξη του πολέμου και συνειδητοποιώντας τι είχαν διαπράξει, αυτοκτόνησαν ή κατέληξαν σε ψυχιατρικά ιδρύματα.
Δεν μπορούσε με τίποτα να συνδέσει τις ιστορίες των ανθρώπων αυτών και ανέπτυξε μια θεωρία που αφορούσε την δύναμη της εξουσίας και κατά πόσο αυτή μπορεί να αλλάξει έναν άνθρωπο, προσωρινά ή επ’ αορίστου. Με αφορμή αυτή τη θεωρία, και σε συνδυασμό με τις συνθήκες που επικρατούν στις φυλακές γενικότερα, σκέφτηκε να υλοποιήσει ένα πείραμα ώστε να βρει τις απαντήσεις που έψαχνε.
Έβαλε, λοιπόν, μια αγγελία όπου ζητούσε από τους φοιτητές της σχολής να συμμετέχουν στις έρευνές του επί πληρωμή. Από τους 70 που έκαναν αίτηση επιλέχθηκαν οι 18, με βασικό κριτήριο την απουσία ψυχολογικών και ιατρικών προβλημάτων, καθώς και ποινικού μητρώου, ώστε να αποτελούν ένα πλήρως αντιπροσωπευτικό δείγμα για την μελέτη.
Ο καθηγητής τους εξήγησε ότι για το πείραμα έπρεπε να ζήσουν για 2 εβδομάδες στην υποτιθέμενη φυλακή, που είχε δημιουργηθεί για το πείραμα στο υπόγειο του κτιρίου της Επιστήμης της Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου, και να παίξουν τους ρόλους των φυλακισμένων και των δεσμοφυλάκων.
Μάλιστα, για να είναι αντικειμενική η επιλογή της θέσης και για να μην υπάρξουν άλλα θέματα, οι ρόλοι μοιράστηκαν τυχαία με ρίψη κέρματος.
Το πείραμα ξεκίνησε. Ξεκίνησαν την διαδικασία ακριβώς όπως θα συνέβαινε στην πραγματικότητα, με αποτυπώματα και φωτογραφίες, προκειμένου να δημιουργηθούν καινούριες ταυτότητες και χαρακτήρες.
Οι κανόνες για την εξέλιξη του πειράματος ήταν σαφείς. Οι φρουροί έπρεπε να κάνουν αισθητή την παρουσία τους, να παρακολουθούν τα κελιά και να διατηρούν τη τάξη. Παρότι τους είχαν δοθεί κλομπ και ειδικές στολές, απαγορεύτηκε ρητά η χρήση σωματικής βίας.
Από την άλλη, οι φυλακισμένοι φορούσαν βρώμικα ρούχα και ήταν δεμένοι με αλυσίδες από τον αστράγαλό τους.
Οι φοιτητές μπήκαν κατευθείαν στους ρόλους τους, πράγμα που ξεπέρασε τις προσδοκίες. Οι προβλέψεις γρήγορα διαψεύστηκαν και οδηγήθηκαν σε επικίνδυνες και ψυχολογικά καταστροφικές καταστάσεις για τους συμμετέχοντες! Οι δεσμοφύλακες άρχισαν να κάνουν επίδειξη ισχύος υπονομεύοντας την άλλη ομάδα.
Το 1/3 των φρουρών επέδειξε σαδιστικές τάσεις σχεδόν από το πρώτο 24ωρο
κι αυτό είχε ως αποτέλεσμα αρκετοί φυλακισμένοι να τραυματιστούν ψυχολογικά
και 2 να οδηγηθούν σε άμεση αποχώρηση από το πείραμα.
Μετά και την κατάρρευση ενός, από τις απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούσαν, ο Zimbardo συνειδητοποίησε ότι είχε έμμεσα επιτρέψει να εκδηλωθούν ανάρμοστες συμπεριφορές κάτω από την εποπτεία του και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλοι είχαν ταυτιστεί υπερβολικά με τους ρόλους τους. Η κατάσταση είχε φτάσει σε απίστευτες συνθήκες και τελικά αποφασίστηκε να τερματιστεί το πείραμα έξι μέρες μετά την έναρξή του.
Κάποιοι από τους φοιτητές δεν κατάφεραν να συνέλθουν ποτέ από το σοκ που βίωσαν τις μέρες εκείνες.
Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για το πείραμα μπείτε εδώ: www.prisonexp.org
Τα συμπεράσματα από το πείραμα έχουν χρησιμοποιηθεί για να δείξουν ότι μπορούν οι πρωτόγνωρες καταστάσεις να βγάλουν τον χειρότερο εαυτό μας. Συγκεκριμένα, η «εξουσία» επηρεάζει τον άνθρωπο που την έχει γιατί θεωρεί ότι του προσφέρει πολλά δικαιώματα και άλλοθι για τις πράξεις του.
Τα σωφρονιστικά ιδρύματα βασίστηκαν σε αυτό το πείραμα για να βελτιώσουν σταδιακά τις συνθήκες που διαδραματίζονται στους χώρους τους.
Το πείραμα Stanford, ωστόσο, δίχασε και εξακολουθεί να διχάζει την επιστημονική κοινότητα. Θεωρήθηκε ότι καταπάτησε τις ανθρώπινες αξίες, αφού επέτρεψε την ανεξέλεγκτη καταπάτηση των δικαιωμάτων και τον καταναγκασμό, γεγονός που το έκανε κατακριτέο για ανηθικότητα και προσβολή των προσωπικοτήτων.
Έτσι, η κατάληξη των συμμετεχόντων οδήγησε στην επίσημη θέσπιση και αναγνώριση των δεοντολογικών κατευθυντήριων γραμμών από την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία, ώστε να υλοποιούνται μόνο τα ερευνητικά προγράμματα που πληρούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις.
______________________________
Το πείραμα, εκτός από τους επιστήμονες, απασχόλησε και την 7η τέχνη. Έχουν γίνει διάφορες κινηματογραφικές απόπειρες εμπνευσμένες από αυτό και μερικές από αυτές ακολουθούν παρακάτω.
Παρά τη σοκαριστική εξέλιξη του πειράματος, η αλήθεια είναι ότι ο άνθρωπος σαν οντότητα δεν είναι εύκολο να αναλυθεί και συνέχεια θα εμφανίζονται νέα στοιχεία που θα μας εκπλήσσουν. Ο ψυχισμός του ανθρώπου εξαρτάται από τόσα πολλά και διαφορετικά στοιχεία που εξελίσσεται μαζί με αυτά στην πορεία του χρόνου.
Ας έχουμε, λοιπόν, υπ’όψιν μας ότι είμαστε όλοι ικανοί για όλα πριν προλάβουμε να κρίνουμε καταστάσεις και γεγονότα.