Ποιο είναι άραγε το απόσταγμα της γνώσης; Σε τι θα ανατρέξει ο άνθρωπος όταν δεν θα έχει πρόσβαση σε κανένα μέσο, όπως το βιβλίο για παράδειγμα, προκειμένου να αντλήσει πληροφορίες; Η απάντηση είναι, σε αυτό που συνήθιζε να ανατρέχει επί εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Δηλαδή στη μνήμη του.
________________________________
Η Μνήμη στο Πλαίσιο της Ιστορίας
Το μέσο με το οποίο έχει ταυτιστεί περισσότερο η έννοια της γνώσης και της έγκυρης πληροφορίας είναι αδιαμφισβήτητα το βιβλίο. Σε αυτό θα ανατρέξουμε όλοι όταν θα θελήσουμε να προσδώσουμε στα λεγόμενά μας εγκυρότητα και κύρος.
Αν καθίσουμε όμως και το καλοσκεφτούμε, το βιβλίο είναι ένα πολύ πρόσφατο επινόημα, με χρόνο ύπαρξης μονάχα 450 χρόνια περίπου. Και το βιβλίο, με τη σειρά του, αποτελεί το ευγενικότερο προϊόν της εφεύρεσης της γραφής, η οποία συντελέστηκε περίπου το 3.400 π.Χ. στη περιοχή της Μεσοποταμίας (σημερινό Ιράκ). Πράγμα που σημαίνει πως η καταγεγραμμένη πληροφορία έχει χρόνο ύπαρξης μονάχα πεντέμισι χιλιετίες, λιγοστοί κόκκοι άμμου δηλαδή στην αρχαιότατη κλεψύδρα της ύπαρξης του ανθρώπου.
Ερχόμαστε λοιπόν στην διαπίστωση πως η πληροφορία – για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας – μεταφέρονταν από στόμα σε στόμα, πράγμα που ανάγκαζε τον άνθρωπο να την αποτυπώνει στη μνήμη του.
Η γνώση, δηλαδή, ήταν συνυφασμένη με την ικανότητα της απομνημόνευσης των γεγονότων και των πληροφοριών, αφού ο άνθρωπος έχει περισσότερο καιρό που ανατρέχει στη τυπωμένη του ανάμνηση, παρά στο καταγεγραμμένο. Φτάνουμε έτσι σε μια ακόμα παραδοχή: η καταγεγραμμένη πληροφορία είναι θέμα προσβασιμότητας της πληροφορίας και όχι ύπαρξης αυτής καθαυτής.
Το παραπάνω γεγονός εξηγεί με πολύ όμορφο τρόπο γιατί οι γέροντες ταυτίζονταν (και συνεχίζουν και ταυτίζονται) με τη σοφία. Οι αναμνήσεις τους ήταν πολύτιμες και συνεπώς οι συμβουλές τους φρόνιμες και η κρίση τους δίκαιη. Το βιβλίο ήταν η μνήμη τους και τις σελίδες του ήθελαν να τις διαβάσουν όλοι. Οι πρεσβύτεροι αποτελούσαν την εγκυκλοπαίδεια της αρχαιότητας.
Η Μνήμη στο Πλαίσιο του Μύθου
Οι αρχαίοι μας πρόγονοι είδαν το φαινόμενο της ανάκλησης των πληροφοριών εις βάθος και του εμφύσησαν το αιώνιο στοιχείο του μύθου.
Ο κραταιός Ζευς, ποίησε έρωτα με τη τιτανίδα Μνημοσύνη και απ’ τη θεία ζεύξη προέκυψαν εννέα κόρες, οι Μούσες, προστάτιδες των επιστημών και της τέχνης. Ο μύθος αυτός, μπορεί να φαίνεται απλός και ξεκάθαρος, χρειάζεται όμως μια πιο διεισδυτική ματιά ούτως ώστε να διακρίνουμε το μέγεθος της σοφίας που περιέχει, καθώς και το πραγματικό του νόημα.
Η τιτανίδα Μνημοσύνη, δεν είναι παρά η προσωποποίηση της μνημονικής ικανότητας του ανθρώπου και τα τέκνα της, οι Μούσες, είναι τα προϊόντα της χρήσης αυτής της ικανότητας, δηλαδή η επιστήμη και η τέχνη!
Η δυνατότητα του ανθρώπου, δηλαδή, να συγκρατεί πληροφορίες στο νου του και να τις φέρνει στην επιφάνεια του, τον έφτασε στο να τις οργανώσει και να τους δώσει σάρκα και οστά, να τις μελετήσει, καθώς και να τις απεικονίσει.
Μνήμη και Πολιτισμός
Είναι αδύνατο να σκεφτούμε την ύπαρξη οποιασδήποτε πτυχής του ανθρώπινου πολιτισμού, χωρίς να λάβουμε υπ’ όψιν την αναγκαιότητά της στο να μπορούν να συγκρατούνται και να μεταβιβάζονται οι πληροφορίες, οι οποίες την έκαναν να υπάρχει εκ των προτέρων.
Να το θέσω διαφορετικά. Ένας γεωργός το 8.000 π.Χ. προκειμένου να συνεχίσει να εξασκεί την γεωργία, έπρεπε να συγκρατήσει τις πολύτιμες πληροφορίες που του μεταλαμπάδευσε ο πατέρας του για το πως θα μεταχειρίζεται τη γη και τον καρπό και έπειτα να τις περάσει με τη σειρά του στα παιδιά του. Το ίδιο και ο ψαράς, ο υφαντουργός, ο μαραγκός και ο γλύπτης, ο αστρονόμος, ο φιλόσοφος.
Η ανάγκη συνεπώς της διατήρησης της πληροφορίας εν ζωή, αποτελούσε αναγκαία προϋπόθεση στο να μπορούν οι τέχνες και οι επιστήμες να συνεχίσουν να υπάρχουν.
Η γνώση έτσι παραμένει αποτελώντας το θεμέλιο της νέας που θα την συμπληρώσει ή θα την ανατρέψει. Και ο πολιτισμός προοδεύει.
Σημερινός Πολιτισμός & Λήθη
Η ανάγκη της συνεχούς ανάκλησης και επεξεργασίας υπαρχόντων πληροφοριών είχε και ένα επιπλέον πλεονέκτημα, το οποίο δεν πρέπει να προσπερνάμε. Προϋπόθετε την χρήση του νου. Το προνόμιο της καταγεγραμμένης πληροφορίας, το οποίο απουσίαζε, ανάγκαζε τον μέσο άνθρωπο να βασιστεί αποκλειστικά στις εγκεφαλικές του λειτουργίες.
Ο Έλληνας στην αρχαιότητα δεν διάβαζε τραγωδία, αλλά την παρακολουθούσε. Δεν διάβαζε τα Ομηρικά Έπη, αλλά τα άκουγε. Δεν διάβαζε εφημερίδα, αλλά επισκεπτόταν την Αρχαία Αγορά. Δεν διάβαζε για τον Σωκράτη, αλλά συνομιλούσε μαζί του ή με τους μαθητές του. Κοινό πρόσημο όλων των παραπάνω είναι η έμφαση στην ακουστική και όχι στην οπτική πληροφορία. Κάνουν λόγο, λοιπόν, για έναν ακουστικό πολιτισμό, όχι οπτικό. Και ο άνθρωπος που θέλει να ανατρέξει σε αυτό που άκουσε, καλείται να κάνει χρήση της μνημονικής του ικανότητας.
Συγκρίνετε τώρα τον σημερινό μας πολιτισμό με αυτόν των αρχαίων. Η πληθώρα των εξωτερικών μέσων αποθήκευσης πληροφοριών που απολαμβάνουμε σήμερα, έχουν σαν αποτέλεσμα την παράκαμψη της νοητικής λειτουργίας της ανάκλησης μνήμης. Όλα είναι αρχειοθετημένα εκτός.
Το δεινό της κατάστασης αυτής είναι ότι ο άνθρωπος έχει πάψει να παίρνει πράγματα μέσα του. Έχει καταντήσει ένα δοχείο προσωρινών πληροφοριών και βραχυπρόθεσμων γνώσεων, οι οποίες θα διαγραφούν μόνιμα στον “κάδο ανακύκλωσης” με το πέρας της εφήμερης χρήσης τους. Όλη η παραπάνω κατάσταση οδηγεί στη λήθη της γνωστικής ικανότητας του ανθρώπου.
Η όλο και περισσότερη επανάπαυση του σημερινού πολιτισμού σε μέσα εξωτερικής αποθήκευσης, οδηγούν τον άνθρωπο σταδιακά στο να χρησιμοποιεί το νου του όλο και λιγότερο, για όλο και λιγότερα πράγματα.
______________________________________
Όπως ανέφερα παραπάνω, ο άνθρωπος που θέλει να ανατρέξει σε αυτό που άκουσε, καλείται να κάνει χρήση της μνημονικής του ικανότητας. Ο άνθρωπος που θέλει να ανατρέξει σε αυτό που είδε, καλείται κι αυτός να ανακαλέσει πληροφορίες, μόνο με μια βασική διαφορά. Η αφθονία των μέσων που έχουμε σήμερα δεν το καθιστά απαραίτητο.
Συνεπής, λοιπόν, στο να ακολουθεί την άνεση και την ευκολία, έχει επαναπαυθεί στο ότι ανά πάσα στιγμή μπορεί να ανατρέξει στο μέσο το οποίο του παρείχε αυτήν την οπτική πληροφορία. Οι συνέπειες της παραπάνω κατάστασης είναι φοβερά δυσμενείς.
Προμηνύει και κρούει τον κώδωνα για την έλευση της λήθης της γνώσης. Η γνώση, μπορεί πλέον να είναι καταγεγραμμένη, αλλά τείνει να είναι μόνο αυτό.
Οι Ρωμαίοι έλεγαν πως «Τα λόγια φεύγουν, ενώ τα γραπτά μένουν». Η έννοια του ρητού είναι ότι, “αυτό που άκουσα αν δεν το συγκρατήσω θα χαθεί, ενώ αυτό που το κατέγραψα θα παραμείνει”. Η καταγεγραμμένη πληροφορία όντως μένει. Εις βάρος τίνος όμως;
