Τι θα κάνατε αν ένα βράδυ, που καθόσαστε ανέμελοι στο σπίτι σας, ακούγατε κάποιον να φωνάζει βοήθεια; Τι θα κάνατε αν βλέπατε ότι κάποιος δέχεται επίθεση; Τι θα κάνατε αν ήσασταν αυτόπτες μάρτυρες μιας δολοφονίας;
Θεωρητικά όλοι θα απαντήσουμε ότι οπωσδήποτε θα προσπαθήσουμε να κάνουμε κάτι για να βοηθήσουμε. Όλοι σε μια σχετική συζήτηση θα είχαμε να προτείνουμε αντιδράσεις και να κατακρίνουμε συμπεριφορές.
Στην πραγματικότητα όμως, στατιστικές και πειράματα έχουνε δείξει ότι όσο περισσότεροι άνθρωποι είναι παρόντες σε ένα τραγικό συμβάν, τόσο μειώνονται οι πιθανότητες κάποιος να βοηθήσει.
Το συμβάν που προκάλεσε για πρώτη φορά την Κοινωνική Ψυχολογία να ασχοληθεί με αυτό το φαινόμενο, γνωστό πλέον ως το “φαινόμενο του θεατή” ή “σύνδρομο Genovese”, ήταν η στυγνή δολοφονία της Kitty Genovese, ένα από τα θύματα του Winston Moseley.
_________________________________________________
Winston Moseley, ο δολοφόνος
Ο Αφροαμερικανός Winston Moseley γεννήθηκε στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης στις 2 Μαρτίου του 1935. Μέχρι τα 29 του χρόνια, όταν και συνελήφθη για την δολοφονία, είχε παντρευτεί δύο φορές, με την Elizabeth Grant και την Pauline Sisco, και είχε αποκτήσει με την καθεμία από ένα παιδί.
Το ποινικό του μητρώο ως τότε ήταν πεντακάθαρο και ο ίδιος εργαζόταν σε μια εταιρεία κατασκευάζοντας διάτρητες κάρτες για αποθήκευση δεδομένων στους τότε υπολογιστές.
Kitty Genovese, το θύμα
Η Catherine Susan Genovese ήταν γεννημένη στη Νέα Υόρκη στις 7 Ιουλίου του 1935. Την περίοδο που δολοφονήθηκε έμενε στην περιοχή του Queens, όπου εργαζόταν σε ένα μπαρ. Αρκετά χρόνια αργότερα έγινε γνωστό ότι ήταν λεσβία και συγκατοικούσε με την φίλη της Mary Ann Zielonko στο διαμέρισμα έξω από το οποίο έχασε τη ζωή της.
____________________________________________
Ο εφιάλτης στον δρόμο με τους μάρτυρες
13 Μαρτίου 1964
Ήταν λίγο μετά τις 3 τα ξημερώματα όταν η 29χρονη Kitty Genovese σχόλασε από την δουλειά και επέστρεψε στην γειτονιά της αφήνοντας το αυτοκίνητό της στο ανοιχτό πάρκινγκ. Βρισκόταν σχεδόν 30 μέτρα από την πόρτα του σπιτιού της όταν ο Moseley της επιτέθηκε. Την μαχαίρωσε δύο φορές στην πλάτη και η κοπέλα άρχισε να φωνάζει “Χριστέ μου, με μαχαίρωσε! Βοήθεια!”.
Ήταν μια αρκετά κρύα νύχτα και τα παράθυρα στα γύρω σπίτια ήταν κλειστά, όμως κάποιοι γείτονες άκουσαν τις φωνές της. Ένας από αυτούς φώναξε “Άσε την κοπέλα ήσυχη!” και ο Moseley έφυγε τρέχοντας. Η Kitty συνέχισε να περπατάει τρεκλίζοντας προς το σπίτι της και τα φώτα στα γύρω σπίτια έσβησαν ξανά.
Ο Moseley όμως επέστρεψε. Αυτή τη φορά φορούσε ένα καπέλο που έκρυβε κάπως το πρόσωπό του. Επιτέθηκε ξανά στην Kitty μαχαιρώνοντάς την ξανά και ξανά. Η άτυχη κοπέλα προσπαθούσε να αμυνθεί για αρκετά λεπτά και τα ουρλιαχτά της διαπερνούσαν την ησυχία της νύχτας. Ζητούσε απεγνωσμένα βοήθεια, τα φώτα γύρω είχαν ανάψει ξανά, όμως κανείς δεν φαινόταν να ανταποκρίνεται στην έκκληση της.
Ξεσπώντας πάνω της με αποφασιστική οργή, ο Moseley την μαχαίρωσε μέχρι θανάτου. Στο τέλος βίασε το αιμόφυρτο σώμα της, πήρε τα 50 δολάρια που βρήκε πάνω της και έφυγε ξανά τρέχοντας προς το αυτοκίνητό του.
Η πρώτη κλήση στην αστυνομία φαίνεται πως έγινε λίγο πριν τις 4 και μέχρι να φτάσει στο σημείο, ήταν ήδη πολύ αργά. Ο δράστης είχε εξαφανιστεί χωρίς να αφήσει πίσω του ίχνη και η Kitty ξεψύχησε πριν φτάσει στο νοσοκομείο.
Επί μιάμιση ώρα που διήρκεσε περίπου το συμβάν κανένας δεν βγήκε από το σπίτι του να επέμβει, κανένας δεν έκανε κάτι δραστικό. 38 άνθρωποι άκουσαν ή είδαν κάτι από το σκηνικό εκείνο το βράδυ, αλλά δεν έκαναν τίποτα.
Ο μάρτυρας που κάλεσε την αστυνομία δήλωσε ότι είχε πρώτα τηλεφωνήσει σε έναν φίλο του για να πάρει την συμβουλή του και είχε μιλήσει και με μια ηλικιωμένη γειτόνισσα. Όσοι μάρτυρες κατέθεσαν, όταν ρωτήθηκαν γιατί δεν αντέδρασαν, απάντησαν ότι “δεν ήθελαν να αναμειχθούν” ή ότι δεν κατάλαβαν τι γινόταν νομίζοντας ότι πρόκειται για κάποια παρέα μεθυσμένων ή κάποιο ζευγάρι που μαλώνει. Κάποιοι άλλοι είχαν δει πιο καθαρά, αλλά είπαν ότι “δεν ξέρουν γιατί δεν έκαναν τίποτα”.
Η δολοφονία της 29χρονης Kitty Genovese ήταν από μόνη της ένα τραγικό και απάνθρωπο συμβάν. Αυτό όμως που ενίσχυσε την τραγικότητα του γεγονότος ήταν η χαρακτηριστική απάθεια που έδειξαν οι άνθρωποι που βρίσκονταν τριγύρω.
Η σιγουριά του σπιτιού τους δεν τους άφησε να σκεφτούν τι θα γινόταν αν οι ίδιοι ήταν οι μοιραίοι πρωταγωνιστές. Γιατί ποιός μπορεί να γνωρίζει τι του επιφυλάσσει η μοίρα;
Σύνδρομο Genovese
Την δεκαετία του ’60 η εγκληματικότητα στην Αμερική είχε ξεπεράσει κάθε προηγούμενο και τα περιστατικά δολοφονιών ήταν σχεδόν καθημερινή είδηση. Οι άνθρωποι λίγο είχαν “συνηθίσει”, λίγο ήταν τρομοκρατημένοι, λίγο υπήρχε μια ανασφάλεια και εσωστρέφεια.
Στην αρχή ήταν απλά μια ακόμα δολοφονία, που σαν θέμα δεν πήρε μεγάλη έκταση. Ο μεγαλύτερος σάλος προκλήθηκε δύο εβδομάδες αργότερα με ένα άρθρο των New York Times, που ανέφερε χαρακτηριστικά “Για περισσότερο από μισή ώρα 38 αξιοσέβαστοι, νομοταγείς πολίτες στο Queens είδαν έναν δολοφόνο να ακολουθεί και να μαχαιρώνει μια γυναίκα και δεν έκαναν τίποτα”.
Αν και δραματική, αυτή η δήλωση είναι στην πραγματικότητα ανακριβής. Δεν βρισκόντουσαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι στην ίδια απόσταση με το σημείο, δεν είδαν όλοι το συμβάν, δεν άκουσαν όλοι τι όντως συνέβαινε, δεν ήταν όλοι αυτόπτες μάρτυρες.
Το θέμα όμως δεν είναι ακριβώς εκεί. Μια γυναίκα Ένας άνθρωπος βασανιζόταν για αρκετή ώρα φωνάζοντας και ένας σημαντικός αριθμός ατόμων άκουσαν ή είδαν ότι κάτι περίεργο γίνεται και δεν κινήθηκαν δραστικά και έγκαιρα.
Ουσιαστικά η δολοφονία της Genοvese αποτέλεσε τον συμβολισμό του φαινομένου αυτού, που, κακά τα ψέματα, όλοι γνωρίζουμε και έχουμε παρατηρήσει μέχρι σήμερα.
Αυτή η δολοφονία και η έκταση που πήρε στη συνέχεια αποτέλεσε εφαλτήριο για έρευνες και μελέτες στην Κοινωνική Ψυχολογία και άνοιξε το κεφάλαιο αυτού που ονομάστηκε Bystander effect (φαινόμενο επίδρασης του παρευρισκομένου) ή Σύνδρομο Genovese. Το φαινόμενο στο οποίο τα άτομα αρνούνται να πάρουν την ευθύνη ή να προσφέρουν βοήθεια όταν και άλλα άτομα είναι παρόντα.
Επαναλαμβανόμενες έρευνες ανά τα χρόνια έδειξαν ότι όσοι περισσότεροι άνθρωποι είναι θεατές σε ένα τραγικό γεγονός, τόσο μειώνονται οι πιθανότητες να προσφέρουν βοήθεια.
Κάθε άνθρωπος έχει αυθόρμητα την τάση να βοηθήσει κάποιον που υποφέρει. Όταν όμως υπάρχουν κι άλλοι παρευρισκόμενοι, επιδρά έντονα η κοινωνική επιρροή. Το άτομο παρακολουθεί τις αντιδράσεις των άλλων για να δει τι θα πρέπει να κάνει. Σκέφτεται ότι ίσως θα πρέπει να επέμβει κάποιος πιο “ειδικός”, ώστε να μην γίνει κάποιο λάθος. Σκέφτεται ότι “αφού δεν βοηθάει κανείς, ίσως το σωστό είναι να μην το κάνω κι εγώ για κάποιο λόγο”. Φοβάται μην μπλέξει. Αν όμως δει κάποιον άλλο να παίρνει την πρωτοβουλία, τότε θα ακολουθήσει.
Το Φαινόμενο του θεατή είναι πλέον από τα πιο εδραιωμένα και μελετημένα κοινωνικά φαινόμενα και απασχολεί τον κλάδο της ψυχολογίας μέχρι σήμερα. Το κατά πόσο κάποιος από εμάς θα βοηθήσει έναν άλλον άνθρωπο-θύμα εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως η εκτίμηση του πόσο κινδυνεύουμε εμείς οι ίδιοι αν βοηθήσουμε, ο αριθμός των παρευρισκομένων μαρτύρων και η αντίδρασή τους, οι γνώσεις που θεωρούμε ότι έχουμε για να βοηθήσουμε, καθώς και το πόσα κοινωνικά χαρακτηριστικά μοιραζόμαστε με το θύμα (φύλο, εθνικότητα, κοινωνική τάξη κτλ).
Η ύπαρξη ενός τέτοιου φαινομένου σε παγκόσμια κλίμακα, σε κάθε γενιά και κάθε κουλτούρα, αποτελεί ένα κρίσιμο “σφάλμα” της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ένα καταλυτικό ζήτημα της καθημερινότητας όλων μας. Στην εποχή των μαζικών επιρροών και των δραματικών θεωριών, καλό θα ήταν να μιλάμε και να “δικάζουμε” λιγότερο και να πράττουμε για το κοινό καλό περισσότερο.
Η υπόθεση πάντως, πέρα από το ερευνητικό αντικείμενο που προκάλεσε, έφερε και μια ακόμα θετική εξέλιξη. Καθιερώθηκε η κλήση έκτακτης ανάγκης, το 911. Σήμερα στην Ελλάδα, καθώς και σε όλες τις χώρες-μέλη της Ε.Ε. λειτουργεί ο ευρωπαϊκός αριθμός έκτακτης ανάγκης, 112.
Και ο δολοφόνος;
O 29χρονος Winston Moseley συνελήφθη μερικές μέρες αργότερα μετά την δολοφονία της Kitty Genovese κατά τη διάρκεια μίας ληστείας. Ομολόγησε εύκολα και γρήγορα περιγράφοντας τις πράξεις του με κάθε λεπτομέρεια. Ανέφερε ότι “απλά ήθελε να σκοτώσει μια γυναίκα” και επίσης ότι προτιμούσε να σκοτώνει γυναίκες “γιατί είναι πιο εύκολες και δεν αμύνονται”.
Όπως ο ίδιος δήλωσε, έφυγε από το σπίτι του στις 2 τα ξημερώματα αφήνοντας την γυναίκα του να κοιμάται και οδηγούσε ψάχνοντας να βρει το θύμα του. Είδε τυχαία την Genovese να περπατάει μόνη της και της επιτέθηκε.
Όταν ρωτήθηκε για τον άντρα που του φώναξε από το παράθυρο και τους υπόλοιπους πιθανούς μάρτυρες, απάντησε χαρακτηριστικά ότι “είχε την αίσθηση ότι θα έμπαιναν πάλι μέσα να κοιμηθούν και δεν θα έκανε κανένας κάτι”. Και είχε δίκιο.
Ταυτόχρονα ομολόγησε ότι είχε δολοφονήσει και κακοποιήσει σεξουαλικά άλλες δύο κοπέλες, την 15χρονη Barbara Kralik τον Ιούλιο του 1963 και την 24χρονη Annie May Johnson τον Φεβρουάριο πριν την δολοφονία της Genovese. Ομολόγησε επίσης ότι είχε διαπράξει μερικούς ακόμα βιασμούς, καθώς και 30 με 40 ληστείες.
Η δίκη του ξεκίνησε στις 8 Ιουνίου του 1964. Περιέγραψε με κάθε λεπτομέρεια και τους τρεις φόνους που είχε κάνει και τέλος δήλωσε αθώος με άλλοθι παραφροσύνης. Στις 15 Ιουνίου καταδικάστηκε σε θάνατο για τον φόνο της Genovese. Την στιγμή που ανακοινώθηκε η καταδίκη του εκείνος καθόταν εντελώς ανέκφραστος, ενώ η πλειοψηφία των παρευρισκομένων στο δικαστήριο ξέσπασαν σε ζητοκραυγές.
Λίγα χρόνια αργότερα, τον Ιούνιο του 1967, η ποινή του μετατράπηκε σε ισόβια, γιατί δεν του είχε δοθεί, λέει, η δυνατότητα να επιχειρηματολογήσει σχετικά με την παραφροσύνη που επικαλέστηκε.
Αυτή η απόφαση μάλλον δεν αποδείχθηκε και τόσο σοφή, αφού ο Moseley ήταν ένας κάθε άλλο παρά υποδειγματικός ισοβίτης.
Το 1968 δραπέτευσε καθώς οδηγούνταν στο νοσοκομείο λόγω ενός τραυματισμού που είχε επίτηδες προκαλέσει στον εαυτό του. Διέφυγε στο σπίτι του ζεύγους Kulaga, τους κράτησε ομήρους για μερικές ώρες, έδεσε και φίμωσε τον άντρα, βίασε την γυναίκα και έφυγε με το αυτοκίνητό τους. Στη συνέχεια εισέβαλε σε άλλο ένα σπίτι, όπου κράτησε ομήρους μια γυναίκα και την κόρη της χωρίς ευτυχώς να τις πειράξει. Συνελήφθη ξανά και του προστέθηκαν άλλα 15 χρόνια στην ισόβια καταδίκη του.
Τα επόμενα χρόνια και ενώ είχε πρωτοστατήσει και σε εξέγερση των φυλακισμένων, κατέθεσε αρκετές φορές αίτημα αποφυλάκισης, που φυσικά δεν έγινε δεκτό.
Προσπαθώντας να θυματοποιήσει τον εαυτό του, υποστήριζε χαρακτηριστικά: “Για ένα θύμα έξω στον δρόμο είναι υπόθεση μιας ώρας, ενός λεπτού, αλλά για το άτομο που φυλακίζεται είναι για πάντα” (εννοώντας το βασανιστήριο της φυλακής).
Ο Winston Moseley πέθανε τελικά στις φυλακές “Dannemora” στις 28 Μαρτίου του 2016 σε ηλικία 81 ετών! Μέχρι τότε είχε μείνει στη φυλακή 52 ολόκληρα χρόνια, γεγονός που τον κάνει έναν από τους μακροβιότερους ισοβίτες της Νέας Υόρκης.
________________________________________
“First they came for the socialists. I did not speak out, because I was not a socialist.
Then they came for the trade unionists. I did not speak out, because I was not a trade unionist.
Then they came for the Jews. I did not speak out, because I was not a Jew.
Then they came for me. And there was no one left to speak for me.”
Martin Niemöller (1892–1984)
