Το κείμενο αυτό γράφτηκε με σκοπό την ενημέρωση και όχι την τρομοκρατία, αφού κατά πως φαίνεται ο πλανήτης μας, σχεδόν κάθε έναν αιώνα, πλήττεται από μια πανδημία. Είναι στην φύση και τον κύκλο της ζωής, προφανώς, να συμβεί και καλό θα ήταν, πριν πανικοβληθούμε για οτιδήποτε, να βλέπουμε την θετική πλευρά των πραγμάτων.
Από τις πληροφορίες που θα διαβάσετε παρακάτω, θα διαπιστώσετε ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος σε τέτοιες καταστάσεις είναι η άγνοια ή παράβλεψη της γνώσης. Η αλήθεια είναι πως, συγκριτικά με έναν αιώνα πίσω, είμαστε σε ευνοϊκή θέση γιατί έχουμε την πληροφόρηση, τα ιατρικά μέσα, τα μέτρα ασφαλείας αλλά κυρίως ο ένας τον άλλον.
Πως ξεκίνησε
Κοντά στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, εκεί που όλοι ήλπιζαν πως η ειρήνη θα φέρει στον κόσμο την ησυχία και την ευημερία που είχε ανάγκη, έπληξε την υδρόγειο η Ισπανική γρίπη, μια πανδημία που ονομάστηκε έτσι επειδή οι πρώτες αναφορές για εκείνη έγιναν από τον Τύπο της Ισπανίας, η οποία ήταν αμέτοχη στον πόλεμο και μπορούσε να αναφέρει τα περιστατικά χωρίς λογοκρισία.
Πρόκειται για μια από τις πιο ραγδαία εξελισσόμενες στην ιστορία της επιδημιολογίας και ήταν σίγουρα η πιο θανατηφόρα του 20ου αιώνα.
Οι συνθήκες που επικρατούσαν από τον πόλεμο σε συνδυασμό με την μαζική μετακίνηση στρατευμάτων -από και προς την πατρίδα τους- έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξάπλωσή της. Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν πως είναι πολύ πιθανό η γρίπη να συνέβαλε στην λήξη του πολέμου, αφού μεγάλος αριθμός στρατιωτών νοσούσε και δεν ήταν εφικτό να πολεμήσουν.
Τα δεδομένα που υπάρχουν έως και σήμερα δεν έχουν επιβεβαιώσει την ακριβή γεωγραφική προέλευση της πανδημίας.
Οι επιστήμονες που έχουν τα μελετήσει έχουν αναφέρει 3 πιθανές εκδοχές. Η πρώτη τοποθετεί την προέλευση της γρίπης στο Κάνσας, η δεύτερη στη Γαλλία και η τρίτη επικεντρώνεται στην Κίνα, απ΄όπου γύρω στους 140.000 εργάτες πέρασαν στην Ευρώπη για την στελέχωση γαλλο-βρετανικών συμμαχικών γραμμών.
Τα στοιχεία ανέδειξαν πως υπήρξαν 3 κύματα έξαρσης της γρίπης. Το πρώτο ξέσπασε τον Μάρτιο του 1918, το δεύτερο και φαρμακερό, με τον μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων, διήρκεσε από τα τέλη Σεπτέμβρη μέχρι και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, και το τελευταίο τον Μάρτιο του 1919.
Οι ερευνητές που μελέτησαν δείγματα του ιού διαπίστωσαν ότι η Ισπανική γρίπη ήταν ένας μεταλλαγμένος ιός των πτηνών που μεταπήδησε στον άνθρωπο και προσαρμόστηκε στον ανθρώπινο οργανισμό για να μπορέσει να μεταδοθεί.
Ποιους χτυπούσε και πως
Οι μελέτες που έγιναν για τον άγνωστο ιό, ανέδειξαν πως πρόσβαλε κυρίως υγιή νεαρά άτομα, 15-40 ετών, τα οποία δεν ανήκουν στις συνήθεις ευπαθείς ομάδες. Ακόμα, εντύπωση προκάλεσε πως χτυπούσε κυρίως την μέση ή υψηλή κοινωνική τάξη και περισσότερο ανθρώπους της υπαίθρου αντί των πόλεων.
Η συμπτωματολογία περιελάμβανε πυρετό, ναυτία, πόνους, κοιλιακές διαταραχές και σφοδρές πνευμονικές κρίσεις οι οποίες οδηγούσαν σε μελάνιασμα από την έλλειψη οξυγόνου στους πνεύμονες. Κατά βάση όμως, όσοι είχαν προσβληθεί, μετά από μόλις μία ώρα αισθάνονταν πλήρη εξάντληση πριν αρχίσουν να εμφανίζουν συμπτώματα.
Πολλές καταγραφές περιστατικών αναφέρουν ότι από την στιγμή που είχε κληθεί γιατρός στο σπίτι, για την αδιαθεσία ενός μέλους της οικογένειας, μέχρι την ώρα της επίσκεψης, είχαν όλοι πεθάνει. Σε μεγάλο αριθμό περιπτώσεων ο θάνατος ήρθε στο πρώτο 24ωρο, κυρίως από οξύ φλεγμονώδες πνευμονικό οίδημα.
Πώς εξαπλώθηκε
Τα πρώτα κρούσματα εμφανίστηκαν στη Γαλλία σε βρετανικά συντάγματα. Οι κουρασμένοι στρατιώτες που είχαν έρθει αντιμέτωποι με τον υποσιτισμό, ο οποίος τους είχε ρίξει το ανοσοποιητικό σύστημα, σε συνδυασμό με το ψυχολογικό στρες και τις επιπτώσεις των χημικών επιθέσεων, δεν είχαν τις αντοχές να υποστούν ακόμα ένα πλήγμα και υπέκυπταν χωρίς αντίσταση.
Η γρίπη από τα χαρακώματα, τα αυτοσχέδια νοσοκομεία, τα τρένα και τα πλοία που μετέφεραν αρρώστους και φορείς, πέρασε εύκολα στους υγιείς αφήνοντας πίσω πολλά θύματα. Έτσι, σχεδόν άμεσα επεκτάθηκε στην Ιταλία, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γερμανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ενώ από τον Ιούνιο μέχρι τον Αύγουστο εξαπλώθηκε στις Ινδίες, τη Νέα Ζηλανδία και τη Νότιο Αφρική.
Εκτός από τα στρατεύματα, την γρίπη μετέφεραν σε άλλες περιοχές και οι μετανάστες, οι οποίοι κατόρθωσαν να φτάσουν τον ιό από τις πιο απομακρυσμένες περιοχές μέχρι τις πιο φτωχές, μέρη όπου -ελλείψει υποδομών- εξοντώθηκαν ολόκληρες κοινότητες.
Το μεγάλο πλήγμα των Η.Π.Α.
Στις Η.Π.Α. η γρίπη ξεκίνησε από τα λιμάνια των πόλεων όπου χτύπησε τους εργαζόμενους στις προβλήτες και έφτασε σε σύντομο χρονικό διάστημα στις πολιτείες της ενδοχώρας. Οι γιατροί εξ αρχής δεν είχαν αντιληφθεί πως αντιμετώπιζαν μια φονική πανδημία και δεν είχαν προβεί σε προληπτικά μέτρα.
Έτσι, ο άγνωστος ιός μόλυνε κάθε μέρα όλο και περισσότερους και οι αρχές φάνηκαν ανίκανες στην αντιμετώπιση της κατάστασης.
Με πρόχειρους υπολογισμούς τα θύματα της γρίπης στην Αμερική ήταν περισσότερα εκείνα του πολέμου και όσο εξελισσόταν η διασπορά τόσο αυξανόταν και ο αριθμός των ορφανών σε σημείο που οι αρχές να μην ξέρουν που να τα στεγάσουν.
Μόλις διαπιστώθηκε η κρισιμότητα της κατάστασης, έστω και αργά, αφισοκολλήθηκαν στους δρόμους βασικές οδηγίες προστασίας από την γρίπη ενώ η χρήση μάσκας κρίθηκε απαραίτητη για τις κοινωνικές συναναστροφές.
Ωστόσο, η πολιτεία με τις μεγαλύτερες απώλειες ήταν η Φιλαδέλφεια η οποία μες στον πανικό επέτρεψε τη διεξαγωγή της παρέλασης Liberty Loan, στις 28 Σεπτεμβρίου 1918, που στόχευε στη συγκέντρωση χρημάτων για την ενίσχυση των στρατιωτικών επιχειρήσεων στα μέτωπα του πολέμου. Η παρέλαση αυτή, αποτέλεσε αιτία για την ταχύτατη εξάπλωση του ιού, ενώ ιδανική συγκυρία για τα υψηλά ποσοστά θνησιμότητας αποτέλεσαν οι ιατρικές συνθήκες της εποχής, αφού δεν υπήρχαν αντιβιοτικά και κατάλληλοι χώροι νοσηλείας.
Η γρίπη στην Ελλάδα
Η πρόοδος της ιατρικής στην χώρα μας, εκείνη την περίοδο, δεν ήταν ακμάζουσα και μόνο ο γιατρός της περιοχής μπορούσε, ανάλογα με τις επιπλοκές της κατάστασης, να ορίσει την εκάστοτε θεραπεία καθώς δεν υπήρχαν φάρμακα ή ορισμένα προληπτικά μέτρα. Έτσι, το ελληνικό κράτος, εκ των υστέρων, εντυπωσίασε την κοινή γνώμη αφού πριν ακόμη εμφανιστεί η γρίπη είχε ζητήσει ενημέρωση από άλλα κράτη για τα μέτρα που έχουν ορίσει να λαμβάνουν «κατά του αοράτου εχθρού».
Σύμφωνα με τις καταγραφές αναφέρεται πως η Ισπανική γρίπη έφτασε στην χώρα μας το καλοκαίρι του 1918 και το πρώτο επιβεβαιωμένο κρούσμα βρέθηκε στην Πάτρα, περιοχή που εν συνεχεία στον απολογισμό της είχε μεγάλο αριθμό θυμάτων.
Φήμες που κυκλοφόρησαν έδιναν ευθύνες για την εξάπλωσή της στην Πάτρα, κάποια πακέτα συσκευασμένου καπνού τα οποία είχαν τελικό προορισμό τη Θεσσαλονίκη και λέγεται επίσης πως ο διευθυντής του καπνοκοπτηρίου της Πάτρας όπως και ορισμένοι εργάτες, που ήταν παρόντες στο άνοιγμα των πακέτων, νόσησαν και κάποιοι από αυτούς πέθαναν.
Στις 31 Ιουλίου καταγράφηκε ο πρώτος θάνατος κρούσματος στην Αθήνα και παρά το γεγονός ότι οι πληγές της Ευρώπης από την γρίπη ήταν αναρίθμητες, ο ελληνικός Τύπος διέδιδε πως οι στερήσεις και οι κακουχίες από τον πόλεμο ευθύνονται για την γρίπη αφού δημιούργησαν το κατάλληλο έδαφος ανάπτυξής της.
Αφού διαπιστώθηκε πως η κατάσταση είναι κρίσιμη, στις 6 Οκτωβρίου δημοσιεύονται οι πρώτες γενικές οδηγίες πρόληψης.
Συγκεκριμένα πρότειναν τήρηση της προσωπικής υγιεινής, αντισηπτικές εισπνοές, γαργάρες με οξυγονούχο νερό, αποφυγή υπερκόπωσης και συγκεντρώσεων παντός είδους.
Μόλις 2 μέρες αργότερα, μετά από ενημερώσεις στο υπουργείο Εσωτερικών για επέκταση των κρουσμάτων σε κάποιες περιφέρειες, δόθηκε διαταγή από το υπουργείο Παιδείας για το κλείσιμο των σχολείων σε Δυτική Μακεδονία, Τρίκαλα και Πάτρα.
Ακολούθησε στις 16 Οκτωβρίου νέα αναφορά του υπουργείου Εσωτερικών που εξηγούσε πως παρότι στην Πάτρα οι θάνατοι ήταν πολλοί, η γρίπη δεν εμφάνισε επιδημικό χαρακτήρα και τα περιστατικά στην επικράτεια ήταν μεμονωμένα, αλλά για λόγους πρόληψης λήφθηκε η απόφαση να κλείσουν όλα τα σχολεία της χώρας.
Με την κατάσταση να ξεπερνάει τα προσδοκώμενα, επιβάλλονται νέα μέτρα μετά από 2 μέρες στην πρωτεύουσα: αναβολή έναρξης των μαθημάτων Πανεπιστημίου, κλείσιμο των ωδείων, διακοπή των συνεδριάσεων των δικαστηρίων, κλείσιμο των καφενείων στην πλατεία Ομονοίας, διαταγή αραίωσης πελατών και για τους κινηματογράφους ορίστηκε ως επιτρεπόμενος αριθμός θεατών ο μισός. Επιπλέον, δόθηκαν άδειες για νοσηλεία κατ’ οίκον και έγινε έκκληση στο υπουργείο Επισιτισμού για διανομή μεγαλύτερων ποσοτήτων τροφίμων.
Ο αφανισμός της Σκύρου
Το μεγαλύτερο και αδυσώπητο χτύπημα της γρίπης στην χώρα μας, έγινε στην Σκύρο. Από τους 3.200 κατοίκους, νόσησαν οι 3.000. Η Ισπανική γρίπη αφάνισε τον πληθυσμό του νησιού.
Οι άνθρωποι πέθαιναν ξαφνικά χωρίς να προλάβουν να αντιδράσουν ενώ συγγενείς και φίλοι που είχαν έρθει σε επαφή μαζί τους, άφηναν την πνοή τους σχεδόν μια μέρα μετά. Άλλους τους βρίσκανε στους δρόμους, άλλους στις αυλές, άλλους στην καρέκλα, άλλους στους αχυρώνες…Το νησί έμοιαζε να πληρώνει πια φόρο αίματος και ζωής.
Δίχως αποθέματα τροφίμων και φαρμάκων, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα το βασικό πρόβλημα δεν ήταν πλέον η θανατερή γρίπη αλλά το κουβάλημα και η ταφή των θυμάτων.
Τις κραυγές και την θλίψη των κατοίκων αντικατέστησαν οι κραυγές των κοράκων και το ένστικτο για επιβίωση.
Οι ζωντανοί σηκώνανε τους πεθαμένους και τρέχοντας τους πήγαιναν στο νεκροταφείο. Όσο λιγότερο ήταν κοντά τους τόσο περισσότερο ήλπιζαν ότι θα την γλιτώσουν. Καθώς δεν υπήρχαν πια τρόποι, έφτασαν σε σημείο να μεταφέρουν νεκρά παιδιά μέσα σε σκάφες και κοφίνια και τους ενήλικες με σκάλες και πόρτες. Όλοι πλέον λειτουργούσαν λες και ήθελαν να ξεφορτώσουν από πάνω τους το βάρος…
Αναζητώντας το γιατρικό
Παράλληλα με την ραγδαία εξάπλωση της γρίπης, η αδυναμία άμεσης εύρεσης θεραπείας ταρακούνησε τους πολίτες, ειδικά όταν τα δημοσιεύματα πληροφορούσαν για την εύκολη διάδοσή της μέσω του αέρα και έδιναν ως μόνη πιθανή λύση την αποφυγή συγκεντρώσεων.
Τα κρούσματα ήταν τόσα που πολλοί γιατροί, εκμεταλλευόμενοι την κατάσταση, ζητούσαν προκαταβολή για την ιατρική επίσκεψη.
Κι ενώ οι χώρες βρίσκονταν σε μια ταραχώδη περίοδο με αυξητική τάση στα θανατηφόρα κρούσματα, οι διαφορές μεταξύ γιατρών μεσουράνησαν. Αναπτύχθηκε λοιπόν η ιδέα ότι η ιατρική επιστήμη δεν μπορούσε να βοηθήσει τον πληθυσμό και μαζί της αναπτύχθηκε πληθώρα πρακτικών με γιατροσόφια, από γειτονιά σε γειτονιά.
Πολλοί ήταν οι επιτήδειοι που δεν έχασαν την ευκαιρία να αξιοποιήσουν τη σύγχυση και να διαφημίσουν τα δικά τους φάρμακα, κατακλύζοντας τις εφημερίδες από τέτοιου είδους ευρεσιτεχνίες που περιελάμβαναν από σκόρδα, διαβάσματα και αλκοόλ μέχρι μαντζούνια και βδέλλες.
Το κενό της ιατρικής ήρθε να το καλύψει ένα εμπόριο ελπίδας που όρισε ως φάρμακο οτιδήποτε μπορεί να φανταστεί κανείς. Έμποροι, απατεώνες, φαρμακοτρίφτες, διάφοροι που εμφανίζονταν ως θαυματοποιοί αλλά και κάποιοι γιατροί, ξεκίνησαν να κάνουν πειράματα τα οποία ονόμαζαν ιατρικές πατέντες και τις μοίραζαν στον τρομοκρατημένο κόσμο.
Την ώρα όμως που ανακοινώνονταν ένα “ελπιδοφόρο” φάρμακο, με δημοσιεύσεις τους οι καθηγητές το θεωρούσαν αναξιόπιστο κι έτσι οι περισσότεροι περίμεναν το μαγικό φάρμακο που έρθει από το εξωτερικό, αφού κάθε τόσο έβγαιναν ανακοινώσεις από την παγκόσμια κοινότητα για την απομόνωση και αναγνώριση του ιού και τις αμέτρητες προσπάθειες για τη δημιουργία εμβολίων.
Η αντίστροφη μέτρηση
Η Ισπανική γρίπη έκανε τον κύκλο της και άρχισε να φθίνει μετά τον Μάρτιο του 1919. Η διάρκεια της εξάπλωσής της ήταν περίπου 18 μήνες.
Η Αυστραλία κατόρθωσε, έως τον Ιανουάριο του 1919 και με αυστηρή καραντίνα, να μην πληγεί με αποτέλεσμα να έχει και τα λιγότερα θύματα σε αναλογία στο τέλος της πανδημίας.
Παρότι δεν μπορεί να υπολογιστεί ο ακριβής αριθμών των θυμάτων, αφού λόγω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οι κυβερνήσεις δεν δίνουν πολλά στοιχεία στην δημοσιότητα, τα θύματα στην Ελλάδα ήταν αρκετά μεν αλλά λίγα σε σύγκριση με άλλες χώρες.
Η γρίπη πέρασε από πολλές γωνιές της υφηλίου και από τις επιστημονικές έρευνες συμπεραίνεται πως νόσησαν περισσότεροι από 500 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως εκ των οποίων πέθαναν κατά προσέγγιση 17-100 εκατομμύρια.
Από τις χώρες με την πιο μεγάλη θνησιμότητα ήταν η Ινδία, η οποία ξεπέρασε τα 10 εκατομμύρια θύματα.
Αν αναλογιστεί κανείς τα δεδομένα, όσα υπάρχουν διαθέσιμα, η Ισπανική γρίπη εξόντωσε πολλούς περισσότερους ανθρώπους απ’ότι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος -που άφησε πίσω του περίπου 13 εκατομμύρια νεκρούς- μέσα σε 4 χρόνια ή ο ιός του AIDS σε 24 χρόνια.
Κάθε τέλος και μια αρχή
Το πέρασμα της Ισπανικής γρίπης έφερε στο φως της παγκόσμιας σκηνής την ανάγκη για παροχή υπηρεσιών δημόσιας υγείας αφού κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα η υγειονομική περίθαλψη δεν αφορούσε την προστασία του γενικού πληθυσμού.
Όταν ξεσπούσε επιδημία, η δημόσια υγεία αφορούσε μέτρα για την προστασία της ελίτ από τις μολυσματικές ασθένειες “του όχλου”. Οι γιατροί στην συντριπτική πλειοψηφία τους εργάζονταν ως ιδιώτες και εξυπηρετούσαν τις υψηλές τάξεις που μπορούσαν να πληρώσουν τις υπηρεσίες τους. Όταν ένας πολίτης κατώτερης τάξης ήθελε περίθαλψη έπρεπε να ζητήσει χρηματοδοτήσεις από ιδρύματα.
Επικρατούσε στην ελίτ η λογική της ευγονικής και στα λαϊκά στρώματα θεωρούσαν πως είναι οι άνθρωποι δεύτερης κατηγορίας, οι οποίοι νοσούσαν από κάποιο φυσικό εκφυλισμό και όχι από τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης, τα εξαντλητικά ωράρια εργασίας και την κακή διατροφή. Όταν δε πέθαιναν από θανατηφόρες ασθένειες, ισχυρίζονταν ότι είχε η εργατική τάξη την ευθύνη γιατί δεν προσπαθούσε να βελτιώσει την ποιότητα ζωής της.
Επομένως, από την στιγμή που με την Ισπανική γρίπη απεδείχθη ότι δεν υπάρχουν ευπαθείς ομάδες και πως όλοι είναι υποψήφιοι νοσούντες, πολλές χώρες δημιούργησαν ή αναδιοργάνωσαν τα Υπουργεία Υγείας.
Το 1919 άρχισε να λειτουργεί στη Βιέννη ο Οργανισμός Υγείας (πρόδρομος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας) ο οποίος είχε κύριο στόχο την καταπολέμηση των επιδημιών διεθνώς.
Έτσι, από το 1920 αναγνωρίστηκε η ανάγκη συντονισμού της δημόσιας υγείας. Πολλές κυβερνήσεις παγκοσμίως έκαναν στροφή σε πολιτικές με τις οποίες θα έκαναν την υγειονομική περίθαλψη προσιτή για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, με πρωτοπόρα τη Ρωσία που χρηματοδότησε μέσω ενός κρατικού ασφαλιστικού συστήματος το κεντρικό σύστημα δημόσιας υγείας.