Ο οραματιστής ιατρός, που αφιέρωσε τη ζωή του στην επιστημονική έρευνα καταφέρνοντας την πρωτοποριακή ανακάλυψη της μεθόδου του Τεστ Παπ, που σώζει μέχρι σήμερα χιλιάδες γυναίκες σε όλο τον κόσμο.
_________________________________________
Γεννημένος για την επιστήμη
Ο Γεώργιος Παπανικολάου γεννήθηκε στις 13 Μαΐου του 1883 στην ιστορική ναυτική κωμόπολη της Κύμης Ευβοίας. Πατέρας του ήταν ο Νικόλαος Παπανικολάου (γιατρός στο επάγγελμα και πολιτικός που διετέλεσε για αρκετό καιρό δήμαρχος Κύμης και βουλευτής Ευβοίας και Καρυστίας) και μητέρα του η Μαρία Κριτσούτα.
Στην Κύμη ο Γεώργιος πέρασε την παιδική του ηλικία μέχρι και το τέλος της φοίτησής του στο Δημοτικό Σχολείο και μετά οι γονείς του τον έστειλαν να τελειώσει τις βασικές του σπουδές στην Αθήνα. Το 1898, σε ηλικία 15 ετών, εισήχθη στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, από όπου αποφοίτησε πτυχιούχος το 1904.
Παράλληλα με τις ιατρικές του σπουδές, ο φιλομαθής Γεώργιος ασχολήθηκε επίσης αρκετά με τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, καθώς και τις ξένες γλώσσες, όπως τα γαλλικά και τα γερμανικά. Προσωπικότητες φιλοσόφων που τον επηρέασαν καθοριστικά σε εκείνη την ηλικία ήταν ο Γκαίτε, ο Νίτσε, ο Καντ και ο Σοπενχάουερ.
Μεγάλη του αγάπη όμως ήταν και η μουσική. Παρακολουθούσε μαθήματα βιολιού επί οκτώ χρόνια στο τότε αθηναϊκό Ωδείο Λότνερ.
Αφού εκπλήρωσε και την στρατιωτική του θητεία, ο νεαρός Γεώργιος Παπανικολάου ήταν έτοιμος να αδράξει το μέλλον διευρύνοντας τους γνωστικούς του ορίζοντες. Ο πατέρας του του είχε προτείνει να γίνει στρατιωτικός γιατρός, αλλά εκείνος αρνήθηκε. “Θέλω να μείνω ελεύθερος, να αισθανθώ την χαρά που δίνει ο αγών της ζωής. Εμένα δεν με τρομάζει το πέλαγος. Θέλω την ελευθερία μου, την γλυκιά μου ελευθερία”.
Η σχέση του Παπανικολάου με τον πατέρα του -και τους γονείς του γενικότερα- ήταν καλή, αλλά ταυτόχρονα και ιδιαίτερη. Μεταξύ τους υπήρχαν διάφορες ιδεολογικές διαφωνίες, αν και ο Γεώργιος ήταν ανέκαθεν αρκετά αποφασιστικός σε όσα επέλεγε για τη ζωή του.
Επίσης ήταν και αρκετά καλομαθημένος ως σε κακό βαθμό, όπως διαφαίνεται από τις επιστολές που έστελνε στον πατέρα του για να του ζητήσει χρήματα: “Έπειτα από ημέρες έχομε Πάσχα. Και με το Πάσχα έρχεται και το καλοκαιρινό ντύσιμο. Και για το ντύσιμο χρειάζονται λεφτά. Και για αυτή τη δουλειά πρέπει να υπολογίσετε 150 δρχ”.
Όταν δε ο πατέρας του διαμαρτυρήθηκε για τα έξοδα που κάνει, εκείνος του απάντησε χαρακτηριστικά: “Μη με απογοητεύετε. Μη μου λέτε να περιορίσω τας δαπάνας μου! Ξεχάσατε λοιπόν τι θα πει σπατάλη; Όχι δεν είναι δυνατόν! Είναι αδύνατον να με εγκαταλείψετε στην κρισιμότερη περίοδο της ζωής μου…”
Έτσι, το 1907, καταφέρνει να βρεθεί στη Γερμανία για να συνεχίσει τις σπουδές του με τη υποστήριξη των γονιών του, που γνώριζαν πολύ καλά τις ικανότητες και προοπτικές του. Επέλεξε αυτή τη φορά τον κλάδο της Βιολογίας και πέρασε από τα χέρια σημαντικών επιστημόνων καθηγητών της εποχής, όπως ο August Weismann και ο Ernst Haeckel. Το 1910 ανακηρύχθηκε Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας.
Εκείνη την περίοδο οι φιλοσοφικές του αναζητήσεις παίρνουν μια διαφορετική τροπή και βρίσκεται υποστηρικτής πιο ριζοσπαστικών για την εποχή ιδεών, όπως ο δημοτικισμός. Ρόλο σε αυτό έπαιξαν και οι στενές του σχέσεις με τον Αλέξανδρο Δελμούζο και τον Κωνσταντίνο Χατζόπουλο μεταξύ άλλων. Αρκετές από τις τότε αντιλήψεις του διαφαίνονται στα άρθρα που έγραφε εκείνη την περίοδο στο αθηναϊκό περιοδικό “Ο Νουμάς”.
Η επιστημονική έρευνα και συγκεκριμένα ο τομέας της Βιολογίας τελικά έμελλε να κερδίσουν τον Γεώργιο Παπανικολάου οριστικά. Σε ένα γράμμα στον πατέρα του είχε δηλώσει χαρακτηριστικά: “Δεν είμαι πλέον ονειροπόλος. Η επιστήμη με άρπαξε από τα χέρια του Νίτσε. Πατώ απάνω σε έδαφος στερεό…”.
Τον Σεπτέμβριο του 1910 και έχοντας επιστρέψει στην Ελλάδα, παντρεύτηκε την Ανδρομάχη Μαυρογένη. Όπως προκύπτει από τις αναφορές, ο γάμος τους δεν ήταν μια σχέση έρωτα, αλλά περισσότερο μια κοινωνική σύμβαση, που μεταξύ τους φαίνεται πως πέτυχε.
Είχε εξαρχής θέσει τρεις όρους στη μέλλουσα γυναίκα του: να μην κάνουν παιδιά, να μην έχει καμία προσωπική απαίτηση από εκείνον και να τον ακολουθήσει οπουδήποτε θα προέκυπτε να πάει. Κι εκείνη δέχθηκε και ανέχθηκε την ιδιαίτερη ζωή τους μέχρι τέλους.
“Εις τον γάμον δεν εζήτησα ούτε την ευτυχίαν, εις την οποίαν δεν πιστεύω, ούτε την απόλαυσιν, την οποία περιφρονώ, αλλά την ενδυνάμωσιν του εαυτού μου και την πλήρην συγκέντρωσιν, η οποία θα μου επιτρέψει να εργασθώ εντατικότερον και να φτάσω ασφαλέσετρον εις το τέρμα των πόθων μου. Το ότι θα υποφέρω το ξεύρω, αλλά δεν με φοβίζει…”
Η παραμονή του Παπανικολάου στην πατρίδα δεν κράτησε πολύ. Το 1911 βρέθηκε στο Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο του Μονακό, όπου έλαβε μέρος σε μία από τις ερευνητικές αποστολές του ωκεανογραφικού σκάφους “L’ Hirodelle” του πρίγκιπα Αλβέρτου Α’.
Το 1912, ο Γεώργιος Παπανικολάου συμμετείχε πολεμώντας στους Βαλκανικούς πολέμους και με τη λήξη τους, ένα χρόνο αργότερα, μετανάστευσε μαζί με την γυναίκα του στην Αμερική. Εκεί η ζωή τους ξεκίνησε πολύ φτωχικά, αρχικά εργαζόμενοι και οι δύο σε ένα εμπορικό κατάστημα που πουλούσε χαλιά. Μετά από αρκετές δυσκολίες κέρδισε τελικά να διορισθεί στο παθολογο-ανατομικό εργαστήριο του Νοσοκομείου της Νέας Υόρκης και μετά στο Εργαστήριο Ανατομικής του Πανεπιστημίου Κορνέλ.
Εκείνος που μεσολάβησε για την πρόσληψή του στη θέση ήταν ο διάσημος γενετιστής της εποχής Thomas Hunt Morgan, ο οποίος είχε χρησιμοποιήσει στο έργο του τα πορίσματα της διδακτορικής διατριβής του νεαρού Παπανικολάου. Από ‘κει και πέρα ο φιλόδοξος ερευνητής αφοσιώθηκε πλήρως στην επιστημονική έρευνα αποδεικνύοντας όλο και περισσότερο τις αξιοσημείωτες ικανότητές του.
“Το ιδανικόν μου δεν είναι να πλουτίσω, ούτε να ζήσω ευτυχής, αλλά να εργασθώ, να δράσω, να δημιουργήσω, να κάμω κάτι τι αντάξιον ενός ανθρώπου ηθικού και δυνατού”.
Δεν άργησε να εκλεγεί υφηγητής, έκτακτος και τακτικός καθηγητής της Ανατομίας και Ιστολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου. Οι πρώτες του εκτενέστατες έρευνες αφορούσαν την εκφυλιστική κληρονομική επίδραση του οινοπνεύματος σε ινδικά χοιρίδια, αλλά στη συνέχεια η έρευνά του στράφηκε σε προβλήματα αναπαραγωγής σχετικά με τη λειτουργία των γεννητικών οργάνων, τον καθορισμό του φύλου, τη λειτουργία των ενδοκρινών αδένων, καθώς και των φυλετικών ορμονών.
Ανακάλυψη του Τεστ Παπ
Το 1917, μελέτησε το κολπικό επίχρισμα μέσω πειραμάτων σε ινδικά χοιρίδια με θετικά αποτελέσματα και συσχέτισε τη μορφολογία του με τον ορμονικό κύκλο και τις ανάλογες μεταβολές στη μήτρα και τις ωοθήκες των ζώων. Εκείνη την περίοδο ο Ελευθέριος Βενιζέλος προσπάθησε να τον πείσει να επιστρέψει στην Ελλάδα για να του απονείμει τιμητικά την έδρα του καθηγητή Ζωολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αυτό όμως δεν έγινε, αφού εκείνος τελικά έχασε στις βουλευτικές εκλογές.
Μέσα στα επόμενα χρόνια ο Γεώργιος Παπανικολάου πραγματοποίησε με επιτυχία και τις πρώτες του κλινικές και εργαστηριακές μελέτες για τη διαγνωστική αξία της εξέτασης των κυττάρων του κολπικού επιχρίσματος στις γυναίκες, χρησιμοποιώντας μάλιστα ως πρώτο “πειραματόζωο” την γυναίκα του. Αργότερα επεκτάθηκε και σε άλλες γυναίκες του “Women’s Hospital” της Νέας Υόρκης.
Η έρευνά του σχετικά με τη μέθοδο της κυτταρολογικής διάγνωσης αποτέλεσε τη βάση για την έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου της μήτρας. Η ανακάλυψη της πρωτοποριακής του μεθόδου, γνωστή ως Τεστ Παπ, ανακοινώθηκε επιστημονικά για πρώτη φορά το 1928.
Η ανακοίνωση της μεθόδου του για τη διάγνωση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας αρχικά αντιμετωπίστηκε με δυσπιστία από τον επιστημονικό κόσμο, καθώς ανάλογες εφαρμογές έρευνας τότε θεωρούταν πρακτικά αδύνατες. Τέτοιου είδους διαγνώσεις, ως εκείνη την εποχή, ήταν δυνατές μόνο μετά από τομή του πάσχοντος οργάνου.
Το 1943 δημοσίευσε το πόρισμα των ερευνών του στο έργο “Diagnosis of Uterine Cancer by the Vaginal Smear” προκαλώντας τόσο το επιστημονικό ενδιαφέρον, που σύντομα η μέθοδός του άρχισε να χρησιμοποιείται δοκιμαστικά σε διάφορα νοσοκομεία. Από τον επόμενο χρόνο εφαρμόστηκε πρώτη φορά στο ουροποιητικό σύστημα, αργότερα στο πεπτικό και μετά και σε άλλα συστήματα του οργανισμού.
Σήμερα, το γνωστό Τεστ Παπανικολάου χρησιμοποιείται σε όλο τον κόσμο για την αποτελεσματική διάγνωση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, καθώς και άλλων κυτταρολογικών παθήσεων στο γυναικείο αναπαραγωγικό σύστημα.
Ο Γεώργιος Παπανικολάου συνέχισε την επιστημονική πορεία του στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ κατακτώντας όλο και υψηλότερες θέσεις, ώσπου ανήλθε στον τίτλο του καθηγητή Κλινικής Ανατομικής. Το 1954 δημοσίευσε το σπουδαίο έργο του “Atlas of Exfoliative Cytology” (“Άτλαντας της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας”) επισφραγίζοντας με αυτό και επίσημα πλέον τη νέα του ιατρική μέθοδο.
Το προσεγμένο συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει συνολικά 158 άρθρα και 5 συγγράμματα, τα οποία αποτελούν “διαμαντάκια” της Ιατρικής επιστήμης του 20ου αιώνα. Με τις μελέτες του κατοχυρώθηκε ως ο θεμελιωτής ενός νέου ουσιαστικά επιστημονικού κλάδου, αυτού της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας.
_____________________________________
Το 1961, ο 78χρονος τότε πρωτοπόρος επιστήμονας αποφάσισε να εγκαταλείψει πλέον τη Νέα Υόρκη και εγκαταστάθηκε στο Μαϊάμι, όπου ανέλαβε την οργάνωση και διεύθυνση ενός Καρκινολογικού Ερευνητικού Ινστιτούτου. Φιλοδοξούσε να δημιουργήσει ένα αντίστοιχο Ινστιτούτο και στην Ελλάδα, όμως δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει κάτι τέτοιο.
Κουρασμένος από τα συνεχόμενα χρόνια σκληρής δουλειάς και αφοσίωσης στην επιστήμη, αλλά και γεμάτος από τις πολύτιμες γνώσεις που πήρε και έδωσε μέσω αυτής, ο Γεώργιος Παπανικολάου έφυγε από τη ζωή στις 19 Φεβρουαρίου του 1962 από καρδιακή προσβολή.
Το Νόμπελ που δεν ήρθε ποτέ
Θα περίμενε κανείς ότι ένας επιστήμονας με τέτοια πορεία και καθοριστικά πρωτοποριακό ερευνητικό έργο όπως αυτό του Παπανικολάου σίγουρα θα έπρεπε να είναι κάτοχος ενός βραβείου Νόμπελ. Κι όμως. Παρόλο που ο Γεώργιος Παπανικολάου υπήρξε δύο φορές υποψήφιος για το Βραβείο Νόμπελ (το 1953 και 1960), τελικά δεν του απονεμήθηκε ποτέ.
Ο επίσημος λόγος που απορρίφθηκε η βράβευσή του από την τότε επιτροπή ήταν ότι το έργο του αφορούσε την πρόληψη του καρκίνου και προτιμήθηκε να βραβευτούν γιατροί που είχαν ασχοληθεί περισσότερο με θεραπείες. Τότε επίσης η επιστημονική κοινότητα ήταν ακόμα επιφυλακτική με το πρωτοποριακό έργο του, το οποίο σταδιακά όμως αποδείχθηκε μια καινοτόμα ιατρική επιτυχία.
Παράλληλα φαίνεται πως υπήρχε και ένας φόβος από τη μεριά της επιτροπής των βραβείων να μη ρισκάρουν να βραβεύσουν κάποιον πριν επιβεβαιωθεί η εγκυρότητα της θεωρίας του, όπως είχε συμβεί στο παρελθόν. Ένα τέτοιο λάθος είχε γίνει με τον Δανό ιατρό Johannes Andreas Grib Fibiger, που βραβεύτηκε με Νόμπελ το 1926 για την ανακάλυψη του καρκινώματος των Σπιροπτέρων, ενώ αργότερα η θεωρία του διαψεύστηκε εκθέτοντας αρνητικά την επιτροπή.
Κάπως έτσι, ο Γεώργιος Παπανικολάου είναι ο μεγαλύτερος μη Νομπελίστας επιστήμονας ερευνητής παγκοσμίου εμβέλειας.
Το έργο του όμως βρίσκει διαχρονικά επιβράβευση μέσα από τις χιλιάδες γυναίκες σε όλο τον κόσμο, που χάρη στην απλή και εύκολα προσβάσιμη μέθοδο του Τεστ Παπ, μπορούν και έχουν έγκαιρες και σημαντικές διαγνώσεις σώζοντας εκατομμύρια ζωές.
Τιμές και διακρίσεις
Μπορεί ο πρωτοπόρος γιατρός να μην απέκτησε Βραβείο Νόμπελ, όμως κατά τη διάρκεια της επιστημονικής του καριέρας απέσπασε διάφορες άλλες σημαντικές βραβεύσεις και αναγνωρίσεις του έργου του.
Κάποια από τα βραβεία που του απονεμήθηκαν ήταν το Βραβείο Λάσκερ της Αμερικάνικης Ένωσης Δημόσιας Υγείας (1950), το Μετάλλιο τιμής από την Αμερικάνικη Αντικαρκινική Εταιρεία (1952), το Βραβείο Κυτταρολογίας της Βιέννης (1953), ο Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Φοίνικα από τον Βασιλιά της Ελλάδος (1953), το Βραβείο σύγχρονης Ιατρικής για διακεκριμένο επίτευγμα (1954), το Μετάλλιο τιμής του Γεωργίου Α’ από την Ελληνική Κυβέρνηση (1957) κ.α.
Ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής Αθηνών το 1949, ενώ το 1957 υπήρξε και ο πρώτος που κέρδισε την ανώτατη τιμητική διάκριση του επίτιμου μέλους της Ακαδημίας Αθηνών.
Το όνομά του δόθηκε τιμητικά μετά τον θάνατό του, τόσο στο Ινστιτούτο που είχε διευθύνει στο Μαϊάμι (“Papanicolaou Cancer Research Institute”), όσο και στο Νοσοκομείο Κύμης και το ομώνυμο της Θεσσαλονίκης.
Προτομές του κοσμούν δημόσια μέρη και κτίρια, κυρίως νοσοκομεία, σε διάφορες πόλεις της Ελλάδος. Η μορφή του έχει επίσης αποτυπωθεί σε γραμματόσημα σε Ελλάδα, Κύπρο και Αμερική, καθώς και στο χαρτονόμισμα των 10.000 δραχμών, που τυπώθηκε το 1995.
