Η Καθαρά Δευτέρα γιορτάζεται 48 ημέρες πριν την Κυριακή του Πάσχα και αποτελεί την έναρξη της περιόδου νηστείας της Σαρακοστής. Ονομάζεται «Καθαρά», αφού είναι η μέρα που «καθαρίζονται» οι Χριστιανοί πνευματικά και σωματικά και αποτελεί ημέρα αργίας.
Όπως και οι περισσότερες γιορτές και αργίες στην Ελλάδα, έτσι και η Καθαρά Δευτέρα πλαισιώνεται από διάφορα έθιμα και παραδόσεις, που αναβιώνουν σε διάφορες παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή.
Το μενού της ημέρας
Το μενού της Καθαρής Δευτέρας είναι αυστηρά νηστίσιμο, αφού, όπως είπαμε είναι μια ημέρα κάθαρσης. Περιλαμβάνει συνήθως ταχινένιο χαλβά, ταραμά, θαλασσινά, λαχανικά, πίκλες, φασολάδα και ελιές. Πρωταγωνιστής βέβαια είναι πάντα η λαγάνα, το άζυμο πλατύ και τραγανό ψωμί, που φτιάχνεται μόνο αυτή την ημέρα κάθε χρόνο.
Η λαγάνα έχει τις ρίζες τις στην Αρχαιότητα (λάγανον), όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται ως «το γλύκισμα των φτωχών». Θεωρίες επίσης υποστηρίζουν ότι πρόκειται για τον άρτο που έφαγαν οι Ισραηλίτες στην Παλαιά Διαθήκη κατά την έξοδό τους από την Αίγυπτο. Πάντως πρόκειται για ένα έθιμο παντρεμένο με την Καθαρά Δευτέρα, που διατηρείται ζωντανό ανά τους αιώνες.
Κούλουμα και το πέταγμα του χαρταετού
Κούλουμα ονομάζεται ο εορτασμός της ημέρας της Καθαράς Δευτέρας στην εξοχή. Η ετυμολογία της λέξης, καθώς και η χρονολογία στην οποία ξεκίνησε αυτή η χρόνια παράδοση παραμένουν άγνωστα, όμως τα κούλουμα γιορτάζονται σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας ήδη πολλά χρόνια πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Απαραίτητο έθιμο για να συμπληρωθεί η Καθαρά Δευτέρα είναι το πέταγμα των χαρταετών. Την αρχή για το συγκεκριμένο έθιμο φαίνεται πως έκαναν οι Κινέζοι περίπου 3.000 χρόνια πριν συμβολίζοντας την ψυχή του ανθρώπου που πετάει ψηλά προς τον θεό. Πολλοί συνήθιζαν να πιστεύουν ότι όσο πιο ψηλά φτάσει ο χαρταετός, τόσο πιο πιθανό είναι ο θεός να ακούσει τις προσευχές και τις ευχές τους.
Παρόμοιο συμβολισμό έχει το έθιμο και στη χριστιανική παράδοση, γι’ αυτό και έχει καθιερωθεί την ημέρα που υποτίθεται οι Χριστιανοί καθαρίζονται σωματικά και πνευματικά εν όψει της Σαρακοστής και της έλευσης του Πάσχα.
Το γαϊτανάκι
Το γαϊτανάκι είναι ένα γνωστό χορευτικό έθιμο που έφεραν μαζί τους οι Έλληνες της Μικράς Ασίας και διατηρείται με διάφορες παραλλαγές σε διάφορα μέρη της Ελλάδας μέχρι σήμερα. Συμβολίζει την ομόνοια και την συναδελφικότητα, ενώ ο κυκλικός χορός με τις πολύχρωμες μεταξωτές κορδέλες συμβολίζει τον κύκλο της ζωής από τη ζωή στον θάνατο, από τον χειμώνα στην άνοιξη, από την χαρά στη λύπη κτλ.
Του Κουτρούλη ο γάμος
Κάθε τέτοια μέρα στη Μεθώνη Μεσσηνίας αναβιώνει το σατυρικό έθιμο του γάμου του Κουτρούλη, το οποίο ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι με ψητά και κρασί.
Η περίφημη έκφραση «του Κουτρούλη ο γάμος» αναφέρεται σε ένα μεγάλο γλέντι, ένα γεγονός θορυβώδες, ευχάριστο και εορταστικό και έχει τις ρίζες της σε μια ιστορία του 14ου αιώνα.
Ο Ιωάννης Κουτρούλης ερωτεύτηκε τρελά μια παντρεμένη, την οποία προσπαθούσε επί χρόνια να παντρευτεί, χωρίς όμως επιτυχία, αφού σύμφωνα με τον νόμο δεν μπορούσε εκείνη να πάρει διαζύγιο. Τελικά, μετά από 17 χρόνια και αφού έφτασαν να ζητήσουν την βοήθεια του ίδιου του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, κατάφεραν να πάρουν άδεια και να πραγματοποιήσουν τον γάμο τους το 1405 μ.Χ. Το τρικούβερτο γλέντι τους κράτησε πολλές μέρες και ήταν καλεσμένοι οι πάντες.
Το αλευρομουντζούρωμα στο Γαλαξίδι
Η παράδοση του αλευρομουντζουρώματος ξεκινάει πριν το 1800 και μετατρέπει κάθε χρόνο το Γαλαξίδι σε πραγματικό πεδίο μάχης. Κάτοικοι κάθε ηλικίας και επισκέπτες μαζεύονται στην παραλία με σακούλες γεμάτες αλεύρι, φούμο, κάρβουνο, χαρτοπόλεμο και «μουντζουρώνουν» ο ένας τον άλλο δημιουργώντας ένα τεράστιο σύννεφο καπνού πάνω από την πόλη.
Το συγκεκριμένο έθιμο έχει επίσης τις ρίζες του βαθιά μέσα στο χρόνο, αν και δεν είναι εξακριβωμένο το πως τελικά καθιερώθηκε. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι προέρχεται από την βυζαντινή περίοδο και τους παλιάτσους του ιπποδρόμου που μουντζούρωναν τα πρόσωπά τους. Άλλες υποστηρίζουν ότι πρόκειται για μια επιρροή από αντίστοιχα έθιμα της Σικελίας, που έφεραν μαζί τους οι ναυτικοί της εποχής.
Ο χορός των παπάδων
Σε πολλά χωριά της Κέρκυρας αναβιώνεται μέχρι σήμερα το δρώμενο «χορός των παπάδων». Το απόγευμα της Κυριακής της Τυρινής και μετά τον εσπερινό, στο προαύλιο κάθε εκκλησίας, ο μεγαλύτερος ιερέας ξεκινάει τον χορό και ακολουθούν άλλοι ιερείς, ψάλτες, γέροντες του χωριού και όποιος άλλος παρευρισκόμενος θέλει. Οι συμμετέχοντες στο έθιμο είναι μόνο άντρες και τραγουδούν οι ίδιοι το τραγούδι που χορεύουν σε κερκυραϊκό ρυθμό και χωρίς συνοδεία μουσικών οργάνων.
Ο βλάχικος γάμος
Στη Θήβα το πιο χαρακτηριστικό έθιμο της Καθαράς Δευτέρας είναι ο λεγόμενος «βλάχικος γάμος», που χρονολογείται από το 1830. Πραγματοποιείται το παραδοσιακό έθιμο με το ξύρισμα του γαμπρού και το στόλισμα της νύφης, η οποία όμως στην πραγματικότητα είναι άντρας μασκαρεμένος. Το όλο σκηνικό πλαισιώνεται με σατυρικά τραγούδια, γλέντι και πολύ χορό.