Πως συνδέεται ο Λόρδος Βύρων με την έμπνευση της Mary Shelley για την δημιουργία του Frankestein, αλλά και των πρώτων ιστοριών με βαμπίρ; Πως η μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη της ιστορίας και το “έτος χωρίς καλοκαίρι” ενέπνευσαν μερικά από τα πιο σκοτεινά και διαχρονικά αριστουργήματα στον χώρο της τέχνης;
__________________________________________
Μέσα από τα διάφορα δείγματα τέχνης, που έχει παρουσιάσει η ανθρωπότητα ανά τους αιώνες, είναι εύκολο να διακρίνει κανείς ότι πολλές από τις εμβληματικότερες και πιο διαχρονικές εμπνεύσεις γεννιούνται στις πιο σκοτεινές εποχές, μέσα από δυσάρεστα γεγονότα ή στις πιο δύσκολες προσωπικές περιόδους των καλλιτεχνών τους.
Από την εποχή του Ιπποκράτη, τον 5ο αιώνα π.Χ. επικρατούσε η άποψη ότι η ψυχολογική φθορά της μελαγχολίας αποτελούσε βασικό συστατικό της σπουδαίας δημιουργίας.
Ζωγράφοι, μουσικοί, λογοτέχνες έχουν αποδώσει την μελαγχολία τους σε μνημειώδη έργα ή έχουν εμπνευστεί αριστουργήματα μέσα σε καιρούς πολέμων, καταστροφών, αρρώστιας και γενικότερης παρακμής.
Ίσως η πιο δραματική και σκοτεινή περίοδος που βίωσε ολόκληρη η ανθρωπότητα ταυτόχρονα (και όχι κάποια ή κάποιες χώρες μεμονωμένα) ήταν η τριετία 1816-1819. Όπως έχουμε αναφέρει σε προηγούμενο κείμενο, τον Απρίλιο του 1815 έλαβε χώρα η μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη στην καταγεγραμμένη ιστορία στο όρος Tampora της Ινδονησίας.
Η ισχυρότατη έκρηξη κατέστρεψε την περιοχή σε απόσταση περισσότερων από 1.000 χιλιομέτρων, σκότωσε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους και έμελλε να έχει οδυνηρές συνέπειες για όλο τον κόσμο προκαλώντας το φαινόμενο που ονομάζεται “ηφαιστειακός χειμώνας“. Οι μέσες θερμοκρασίες παγκοσμίως μειώθηκαν αισθητά, καλλιέργειες καταστράφηκαν, πολλά ζώα χάθηκαν και καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους σε όλες τις χώρες σημειώνονταν συχνές βροχοπτώσεις και χαμηλές θερμοκρασίες.
Το 1816, που ακολούθησε και έχει μείνει γνωστό ως το “έτος χωρίς καλοκαίρι”, ήταν μια πραγματικά σκοτεινή περίοδος, με ελάχιστη ηλιοφάνεια, αφετηρία τραγικών γεγονότων που κράτησαν αρκετά από τα επόμενα χρόνια αφήνοντας τους ανθρώπους να παλεύουν με τις σωματικές και ψυχολογικές συνέπειες τους.
Οι έντονες κλιματικές αλλαγές έφεραν καταστροφές στις σοδειές και στα ζώα, οι τιμές αυξήθηκαν και οι άνθρωποι έπεσαν σύντομα σε μεγάλη πείνα και κοινωνική παρακμή. Οι δυσμενείς συνθήκες ζωής έφεραν αναταραχές στα αστικά κέντρα, μεγάλα κύματα μαζικής μετανάστευσης και φυσικά αυξημένη εγκληματικότητα.
Η Ευρώπη έζησε ως συνέπεια τον χειρότερο Μεγάλο Λιμό του 19ου αιώνα, τον οποίο ακολούθησαν οι φονικές επιδημίες τύφου και χολέρας, που πήραν μαζί τους σχεδόν τον μισό πληθυσμό.
Κατά τη διάρκεια της επίμαχης τριετίας 1816-1819, μέσα στο ομιχλώδες και δυσοίωνο παγκόσμιο τοπίο, μερικοί από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της Ευρώπης δημιούργησαν τα πιο σκοτεινά, αλλά και τα πιο ιδιαίτερα και διαχρονικά έργα τους.
Κανένας τότε δεν ήξερε και δεν καταλάβαινε την αιτία αυτής της παγκόσμιας περιβαλλοντικής και κοινωνικής κρίσης και πολύς κόσμος διατηρούσε τον φόβο ότι βίωναν το λεγόμενο τέλος της Αποκάλυψης. Ουσιαστικά, το 1960 ήταν που κατάφεραν οι επιστήμονες να φθάσουν στην εξήγηση της σύνδεσης της ηφαιστειακής έκρηξης του Tampora με την καιρική δραστηριότητα εκείνων των χρόνων.
Η καταστροφή εμπνέει και διαμορφώνει την τέχνη
Αυτό που σήμερα ονομάζουμε “εποχιακή συναισθηματική διαταραχή” σε συνδυασμό με τα σκοτεινά καιρικά φαινόμενα του 1816 επηρέασαν την καλλιτεχνική δραστηριότητα και έμπνευση.
Είναι η εποχή που δύο από τους σπουδαιότερους συνθέτες, ο Beethoven και ο νεαρός Schubert δημιουργούν τα πρώτα μεγάλα ρομαντικά έργα τους σε μια ατμόσφαιρα προσωπικού πόνου και μελαγχολίας άρρηκτα συνδεδεμένη με το τοπίο της εποχής.
Λόγω της τέφρας που είχε εξαπλωθεί στην ατμόσφαιρα, κυρίως πάνω από τις περιοχές της Ευρώπης, της Ασίας και της Βόρειας Αμερικής, προκλήθηκε μια μόνιμη ομίχλη και έντονες κόκκινες αποχρώσεις στα ηλιοβασιλέματα. Έτσι, για πρώτη φορά παρατηρούνται στους πίνακες ζωγραφικής της τριετίας 1816-1819 πλούσιες κόκκινες αποχρώσεις, που δεν υπήρχαν πιο πριν.
Απεικονίζονται κυρίως σκοτεινά σκηνικά, περισσότερα θέματα θρησκευτικά, μελαγχολικά και πιο ρεαλιστικά σε σχέση με το προηγούμενο ρεύμα ρομαντισμού. Έργα τέχνης της εποχής αποτελούν κατά έναν τρόπο “φωτογραφικά στιγμιότυπα” του κόσμου μετά την ηφαιστειακή έκρηξη.
Παρόμοια φαινόμενα στην τέχνη παρατηρήθηκαν και μετά την έκρηξη του Krakatoa το 1883, καθώς και του όρους Pinatubo το 1991.
________________________________________
Ο Λόρδος Βύρωνας και η “γέννηση” του Frankestein και του Vampyre
Παρόλο που οι παγκόσμιες αλλαγές εκείνης της εποχής είναι πολλές και ενδιαφέρουσες, σ’ αυτό το κείμενο θα παραμείνουμε στον χώρο της τέχνης αποκαλύπτοντας το σκηνικό πίσω από διάσημα έργα σημαντικών εκπροσώπων της, όπως ο Λόρδος Byron και η Mary Shelley.
Το ψυχρό καλοκαίρι του 1816, ο Byron φεύγει από την Αγγλία και περνάει ένα διάστημα διακοπών στην Ελβετία κοντά στη λίμνη Geneva. Εκεί, νοίκιασε την πανέμορφη Villa Diodati, όπου πέρασε πολλές από τις βροχερές μέρες παρέα με τον συγγραφέα και φυσικό John William Polidori, τον σημαντικό Βρετανό ποιητή Percy Bysshe Shelley, που συνοδευόταν από την 19χρονη μέλλουσα γυναίκα του Mary Godwin (σήμερα γνωστή ως Mary Shelley), καθώς και την θετή αδερφή της και πρώην ερωμένη του Byron, Claire Clairmont.
Οι πέντε τους, αποκλεισμένοι από την κακοκαιρία, περνούσαν τον χρόνο τους δίπλα στο τζάκι παίζοντας παιχνίδια, διαβάζοντας ιστορίες τρόμου και κάνοντας βαθιές συζητήσεις σχετικά με την ανθρώπινη ύπαρξη, την ιατρική και την μετά θάνατον ζωή.
Στις 16 Ιουνίου του 1816 η παρέα είχε μαζευτεί για άλλη μια φορά στη Villa Diodati και κάτω από το φως το κεριών και τους ήχους των κεραυνών διάβαζαν τη συλλογή από γερμανικές ιστορίες τρόμου, Fantasmagoriana.
Οι αποκρυφιστικές ιστορίες τους είχαν συνεπάρει όλους και τότε ο Λόρδος Byron είχε μια ιδέα. Πρότεινε να διαγωνιστούν μεταξύ τους γράφοντας ο καθένας τους από μια δική του ιστορία τρόμου καλύτερη από αυτές που είχαν μόλις διαβάσει. Όλοι δέχτηκαν την πρόκληση με ενθουσιασμό.
Κάπως έτσι, η 19χρονη τότε Mary Shelley εμπνεύστηκε την δημιουργία του διάσημου ήρωά της Frankestein (ή “Σύγχρονο Προμηθέα”), ένα από τα πιο διαχρονικά και ξεχωριστά έργα της φαντασιακής γοτθικής λογοτεχνίας.
Ο νεαρός φοιτητής ανατομίας, Βίκτορ Φρανκενστάιν, ανακαλύπτει έναν αλχημικό τρόπο να δίνει ζωή σε άψυχα πράγματα και δημιουργεί το γνωστό του τέρας.
Η Mary Shelley άντλησε την έμπνευση της τόσο από τις συζητήσεις με την παρέα του Byron εκείνο το σκοτεινό και ψυχρό καλοκαίρι, όσο και από τον μυθολογικό χαρακτήρα του Προμηθέα. Φαίνεται επίσης πως το έργο έχει αναφορές και από το ποιητικό έπος “Paradise Lost” του John Milton.
Η Mary Shelley κατάφερε να κερδίσει τον διαγωνισμό της παρέας της δημιουργώντας πράγματι την πιο πρωτότυπη τρομακτική ιστορία, που έμελλε να γίνει σύμβολο μιας ολόκληρης λογοτεχνικής γενιάς μέχρι σήμερα.
Η Βρετανίδα συγγραφέας περιγράφει στα απομνημονεύματά της εκείνες της ημέρες του 1816 “ως τις πιο χαρούμενες της ζωής της, που ήταν γεμάτες ένταση, όπιο και πνευματικές συζητήσεις”.
Στα πλαίσια του ίδιου φιλικού διαγωνισμού εκείνου του καλοκαιριού, ο John William Polidori έγραψε την σύντομη ιστορία του “The Vampyre”, που θεωρείται γενικά ο πρόγονος του ρομαντικού είδους ιστοριών φαντασίας με αιμοδιψείς βρυκόλακες.
Μέρος της έμπνευσής του λέγεται ότι αποτέλεσε και το ημιτελές έργο “Fragment of a Novel” του Λόρδου Byron, ενώ ο αριστοκράτης βρυκόλακας πρωταγωνιστής της ιστορίας του, Lord Ruthven, διαμορφώθηκε με πρότυπο τον ίδιο τον Byron, ο οποίος συνέβαλε και στη δημοσίευσή του.
Αυτό το έργο του John William Polidori αποτέλεσε πηγή έμπνευσης μερικά χρόνια αργότερα για τη δημιουργία του διάσημου “Dracula” του Bram Stoker.
Ο Λόρδος Βύρωνας από τη μεριά του δημιούργησε εκείνη την περίοδο το αξιομνημόνευτο έργο του “Darkness”, το οποίο δίνει μια λυρική περιγραφή του σκοτεινού τοπίου που έζησε ο κόσμος το 1816. Ακολούθησε και το μεταφυσικό δραματικό ποίημα του “Manfred”.
“Είχα ένα όνειρο, που δεν ήταν καθόλου όνειρο. Ο λαμπερός ήλιος εξαφανίστηκε (…) / η Αυγή ήρθε και έφυγε, και ήρθε και δεν έφερε καμία μέρα (…) / και οι άνθρωποι ξέχασαν τα πάθη τους μέσα στον φόβο της ερήμωσής τους (…) (…)”
Ο σύζυγος επίσης της Mary Shelley, Percy Bysshe Shelley, έγραψε εκείνες τις ημέρες το ποίημα του “Hymn to Intellectual Beauty” εμπνευσμένος από το ειδυλλιακό και ατμοσφαιρικό τοπίο της λίμνης Geneva, που μπορούσαν να θαυμάσουν από την έπαυλη Diodati.
__________________________________________
(Αντί υστερόγραφου)
Εκείνο το “χειμωνιάτικο καλοκαίρι” διαδραματίστηκε και το ναυάγιο της γαλλικής φρεγάτας Μέδουσας, που δημιούργησε κοινωνικο-πολιτικό σκάνδαλο και θεωρείται ότι ενέπνευσε το γνωστό τραγούδι “Il était un petit navire” (“Ήταν ένα μικρό καράβι”).
Δείτε εδώ: “Ήταν ένα μικρό καράβι που ήταν αταξίδευτο”: Η τραγική ιστορία πίσω από το γνωστό παιδικό τραγούδι
_______________________________________________