Παράλληλα με τους επαναστάτες αγωνιστές, που αφιέρωσαν τις ζωές τους για την απελευθέρωσή μας από τον τουρκικό ζυγό, ο ίσως πιο σημαντικός πυλώνας που διέσωσε το ελληνικό πνεύμα και την εθνική μας κληρονομιά ήταν οι Δάσκαλοι του Γένους.
Οι πιο μορφωμένοι Έλληνες -συνήθως κληρικοί- που κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας συνέβαλαν στην ανάπτυξη και διδασκαλία της ελληνικής παιδείας. Ίδρυσαν σχολεία, δίδασκαν κρυφά ή και φανερά και έγραφαν βιβλία, άρθρα και επιστολές με τα οποία έστρωσαν ιδεολογικά το έδαφος για την Ελληνική Επανάσταση, ενώ έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του Φιλελληνισμού στις χώρες της Δύσης.
Ένας από τους επιφανέστερους Δασκάλους του Γένους και εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ήταν και ο Πηλιορείτης στην καταγωγή, κληρικός Άνθιμος Γαζής.
_________________________________
Γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1764 στο γραφικό χωριό Μηλιές του Πηλίου στη φτωχική και πολύτεκνη οικογένεια του Παναγιώτη και της Μαρίας Γκάζαλη έχοντας άλλα επτά αδέρφια. Το βαπτιστικό του όνομα ήταν Αναστάσιος Γκάζαλης. Είναι επίσης γνωστό ότι είχε χάσει τον πατέρα του όταν ακόμα ήταν σε ηλικία τριών ετών.
Η αγάπη του για τα γράμματα, αλλά και την ορθόδοξη πίστη δεν άργησε να γίνει το βασικό του ενδιαφέρον και έτσι πραγματοποίησε τις σπουδές του στο πλάι γνωστών ιερωμένων της περιοχής, τόσο στις Μηλιές όσο και στη Ζαγορά και τέλος στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί χειροτονήθηκε τελικά αρχιμανδρίτης και το όνομά του μετατράπηκε σε Άνθιμος Γαζής.
Ως τα 30 του χρόνια βρέθηκε πλέον στη Βιέννη, όπου έγινε ιερέας της ενορίας του Αγίου Γεωργίου μιας ελληνικής συνοικίας. Η Βιέννη εκείνη την εποχή αποτελούσε το πιο δραστήριο πνευματικό κέντρο της Ελληνικής διασποράς στην Ευρώπη.
Η συγγραφική του δραστηριότητα αναπτύχθηκε σε μεγαλύτερο βαθμό από το 1799 και για τουλάχιστον μια δεκαετία ως το 1812. Μετέφραζε ο ίδιος έργα Ελλήνων, αλλά και ξένων συγγραφέων και ανέλαβε και τις εκδόσεις αρκετών βιβλίων. Παράλληλα έγραψε και δικά του έργα, ορισμένα εκ των οποίων αποτελούν αξιοσημείωτο πνευματικό θησαυρό, όπως το τριών τόμων Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας και το πεντάτομο έργο “Ελληνική Βιβλιοθήκη”, που περιείχε βιογραφίες των εξόχων Ελλήνων συγγραφέων κυρίως της αρχαιότητας.
Σημαντικό του προσωπικό έργο ήταν και ο Γεωγραφικός Πίναξ της Ελλάδος, που προέκυψε από την ενασχόλησή του ως χαρτογράφος. Πρόκειται για έναν από τους πλέον σπανιότερους ελληνικούς χάρτες, που θεωρείται ότι αποτέλεσε μια εξελιγμένη έκδοση της Χάρτας του Ρήγα Φεραίου. Από τους εν λόγω χάρτες του Ανθίμου Γαζή σώζονται σήμερα μόλις 6 αντίτυπα, τα οποία βρίσκονται όλα σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού, όπως στην Ιταλία και την Αυστραλία.
Το 1811, ενώ βρισκόταν στη Βιέννη, άρχισε να εκδίδει το περιοδικό Ερμής ο Λόγιος με προτροπή και ιδέα του πνευματικού του “συναδέλφου” Αδαμάντιου Κοραή.
Ο “Ερμής ο Λόγιος” χαρακτηρίζεται ως το πιο αξιόλογο προ-επαναστατικό έντυπο εστιάζοντας κατά κόρον στο θέμα της ελληνικής παιδείας και ιδιαίτερα στις φυσικές επιστήμες. Περιείχε σχολιασμούς του Ανθίμου Γαζή και πολλών άλλων λόγιων προσώπων σχετικά με φιλολογικά θέματα, ιστορία και επιστημονικά γεγονότα, θεωρίες και πειράματα.
Το περιοδικό κυκλοφόρησε 209 τεύχη από το 1811 ως και το 1821 και σταμάτησε την έκδοσή του όταν οι αρχές της Αυστρίας απαγόρευσαν τη λειτουργία του με την κατηγορία ότι υποστήριζε και παρακινούσε την ανερχόμενη Ελληνική Επανάσταση.
Παρότι πολλοί από τους συντάκτες που συμμετείχαν στα κείμενα του περιοδικού ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας και γενικότερα υποστηρικτές της απελευθέρωσης, το περιοδικό δεν περιείχε ποτέ κάποια εμφανή επαναστατική τοποθέτηση και εστίαζε κυρίως σε θέματα πνευματικής επιμόρφωσης. Ωστόσο η αυστριακή λογοκρισία δεν θα μπορούσε να μην έχει βάλει στο μάτι το πιο διαδεδομένο μέσο δημόσιας έκφρασης της ελληνικής κοινότητας.
Ο ίδιος ο Άνθιμος Γαζής φυσικά ήταν θερμός υποστηρικτής της Ελληνικής Επανάστασης και θεωρούσε καταλυτικό παράγοντα για τη σωτηρία του έθνους την πνευματική ανάπτυξη των Ελλήνων.
Σκοπός και επιθυμία του ήταν η εξέλιξη του εκπαιδευτικού συστήματος της Ελλάδας δίνοντας στον υποδουλωμένο λαό όλες τις βάσεις και τα εφόδια, που θα ενίσχυαν την πνευματική, αλλά και ολική εθνική τους απελευθέρωση.
Το 1814 και σε συνεργασία με τον Ιωάννη Καποδίστρια και άλλους επιφανείς Έλληνες ιδρύθηκε η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης (ένα χρόνο μετά την αντίστοιχη της Αθήνας). Σκοπός της πολιτιστικής αυτής οργάνωσης ήταν τα Ελληνόπουλα να μπορούν να σπουδάσουν, αλλά και να προωθηθεί η εθνική πνευματική κληρονομιά.
«δια την αύξησιν και επίδοσιν των μαθήσεων εις την Ευρώπη Ελλάδα, δια την έκδοσιν των κλασσικών συγγραφέων και βοήθειαν πτωχών μαθητών, όσοι σπουδάζωσι τας επιστήμας, και τέλος δια την ανακάλυψιν παντός είδους αρχαιοτήτων».
Παράλληλα ο Άνθιμος Γαζής μαζί με τον Γρηγόριο Κωνσταντά και τον Δανιήλ Φιλιππίδη επιμελήθηκε την ίδρυση ενός πρότυπου σχολείου στην ιδιαίτερη πατρίδα του τις Μηλιές, “ενός σχολείου τακτικού κατά μίμησιν των Ακαδημιών της Ευρώπης” και με έμφαση στις φυσικές επιστήμες.
Το σχολείο που σήμερα στεγάζει την Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλεών (“Ψυχής Άκος”) ολοκληρώθηκε το 1817 και σταμάτησε τη λειτουργία του το 1844 μετά τον θάνατο του Κωνσταντά. Η Σχολή διέθετε ένα πλούσιο για την εποχή επιστημονικό υλικό, όπως όργανα και χάρτες, καθώς και την προσωπική βιβλιοθήκη του Ανθίμου Γαζή.
Η πολύτιμη πολιτισμική και πνευματική δραστηριότητα του Ανθίμου Γαζή δεν άργησε να τραβήξει την προσοχή της Φιλικής Εταιρείας, της οποίας οι ιδρυτές, Νικόλαος Σκουφάς και Εμμανουήλ Ξάνθος, τον πλησίασαν προτείνοντάς του να γίνει μέλος της. Η συμβολή του Ανθίμου Γαζή στη Φιλική Εταιρεία υπήρξε εξίσου σημαντική, καθώς αποτέλεσε σύνδεσμο των Ελλήνων οπλαρχηγών με τους Φιλικούς της Ρωσίας και Μολδοβλαχίας και συνέβαλε στην μύηση νέων μελών, νοσταλγών της απελευθέρωσης.
Τον Μάιο του 1821, μετά την επίσημη πλέον έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, ο Άνθιμος Γαζής συμμετείχε σε όλες τις πολεμικές συγκρούσεις που έλαβαν χώρα στη Μαγνησία και την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας.
Στην διακήρυξή του με τίτλο “Προς τους λαούς της αγοράς, των Φερών και της Αγυιάς” επαίνεσε μεταξύ άλλων ιδιαίτερα το πολύτιμο έργο και τη θυσία του Ρήγα Φεραίου. Συνέστησε επίσης τη σύγκληση Συνέλευσης με αντιπροσώπους της περιοχής με σκοπό να δημιουργήσουν ένα Σύνταγμα στα πρότυπα του δημοκρατικού συντάγματος του Ρήγα. Πράγματι η Συνέλευση πραγματοποιήθηκε στις 11 Μαϊου του 1821 και ονομάστηκε “Βουλή Θετταλομαγνησίας” με πρόεδρο τον Άνθιμο Γαζή. Η επιδρομή των Τούρκων όμως εμπόδισε εξαρχής τη λειτουργία της στην πράξη.
Η αποτυχία της επανάστασης τότε στην περιοχή της Θεσσαλίας προκάλεσε τον Άνθιμο Γαζή να μετακινηθεί νότια στη Στερεά Ελλάδα, όπου διορίστηκε μέλος του Αρείου Πάγου. Συμμετείχε ως εκπρόσωπος της Θεσσαλίας στην Α’ Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου, την Β’ Εθνοσυνέλευση Άστρους και την Γ’ Εθνοσυνέλευση Τροιζήνας.
Στη συνέχεια και ως το τέλος της ζωής του ασχολήθηκε αποκλειστικά με τον τομέα της εκπαίδευσης και διετέλεσε διευθυντής σχολείου στην Τήνο και τη Σύρο. Έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 70 ετών στις 28 Νοεμβρίου του 1828 στο νησί της Σύρου.
Η συμβολή του Ανθίμου Γαζή στην ενίσχυση του Επαναστατικού Αγώνα και η πλούσια πολιτισμική και πνευματική του δραστηριότητα τον καθιστούν έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και “πνευματικούς πατέρες” του ελληνικού γένους.
