Από τους πρώτους μήνες της έναρξης του απελευθερωτικού αγώνα του 1821 είχαν αρχίσει να δημιουργούνται πολιτικοί παράγοντες και δομές εξουσίας με αντιπροσώπους κυρίως οπλαρχηγούς και προύχοντες της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδας και των νησιών.
Για την προσωρινή διοικητική και στρατιωτική οργάνωση του επαναστατημένου κράτους ψηφίστηκαν από τοπικές συνελεύσεις των επαρχιών οι Γερουσίες της Πελοποννήσου και της Δυτικής Ελλάδας και ο Άρειος Πάγος της Ανατολικής Ελλάδας. Η ίδρυση αυτών των τοπικών διοικήσεων αποσκοπούσε αφενός στην πολιτική αυτοδιάθεση και τις ατομικές ελευθερίες, για τις οποίες αγωνιζόταν το έθνος. Αφετέρου, καταδείκνυε την θέληση για αιρετές πολιτειακές αρχές με παράγοντες της ελληνικής κοινωνίας.
Κατά την διάρκεια του Επαναστατικού Αγώνα και μέσω των Εθνοσυνελεύσεων προέκυψαν τρία κείμενα Συνταγμάτων (1822, 1823, 1827), τα οποία επηρεάστηκαν από το συνταγματικό σχέδιο του Ρήγα Φεραίου, τα Συντάγματα των Ιονίων Νήσων και την γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Βασικό χαρακτηριστικό όλων ήταν ένα πολιτειακό πλαίσιο αβασίλευτης δημοκρατίας και οι αρχές θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Α’ Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου – Το πρώτο Σύνταγμα
Το πρώτο Σύνταγμα της νεότερης Ελλάδος στοιχειοθετήθηκε από την Α’ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο την 1η Ιανουαρίου του 1822 με τίτλο “Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδας”. Στόχος του ήταν η επίτευξη μιας προσωρινής κυβερνητικής και στρατιωτικής οργάνωσης μέχρι την ίδρυση ενός ανεξάρτητου κράτους.
Η ονομασία “προσωρινό” λειτούργησε κυρίως αντιπερισπαστικά για να αποφευχθεί πιθανή αντίδραση της Ιεράς Συμμαχίας απέναντι σε ριζοσπαστικές πολιτικές εξελίξεις.
«[…] αδυνατούσι (οι παρευρισκόμενοι) να φαντασθώσι τον έξαλλον ενθουσιασμόν του έθνους, ότε, μετά τυραννίαν τετρακοσίων σχεδόν ετών, συνήρχετο δι’ αντιπροσώπων ίνα βουλευθή κυριαρχικώς περί των οικείων συμφερόντων». (Ν. Δραγούμης)
Πρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης εξελέγη ο αμφιλεγόμενος ιστορικά Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και μια δωδεκαμελής επιτροπή με μέλη από την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τα νησιά Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά και Κάσος.
Το Σύνταγμα περιλάμβανε 110 σύντομες παραγράφους χωρισμένες σε “τίτλους” και “εδάφια” και προέβλεπε την αντιπροσωπευτική αρχή και την αρχή διάκρισης των εξουσιών. Περιείχε την σύνθεση δύο νομοθετικών σωμάτων, Βουλευτικό και Εκτελεστικό, και ένα Δικαστικό σώμα, ανεξάρτητο από τα άλλα δύο.
Θέτοντας το σημείο αναφοράς όλων των έκτοτε ελληνικών Συνταγμάτων εξαγγέλλει εκτεταμένα την αρχή της ισότητας, καθώς και της ελευθερίας και των ατομικών δικαιωμάτων. Στο πρώτο μέρος του αναφέρεται στα θρησκευτικά και αστικά δικαιώματα των Ελλήνων και σε ορισμένα σημαντικά ανθρώπινα δικαιώματα. Στο δεύτερο μέρος αναφέρονται ζητήματα διοίκησης, στο τρίτο ορίζονται τα καθήκοντα του νομοθέτη, ενώ στο τρίτο τα καθήκοντα της εκτελεστικής εξουσίας.
Το Σύνταγμα του 1822 ήταν ουσιαστικά η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος. Αναφέρει χαρακτηριστικά:
“Το ελληνικόν έθνος, το υπό τη φρικώδη οθωμανικήν δυναστείαν, μη δυνάμενον να φέρη τον βαρύτατον απαραδειγμάτιστον ζυγόν της τυραννίας και αποσείσαν αυτόν με μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον διά των νομίμων παραστατών του εις εθνικήν συνειγμένην συνέλευσιν ενώπιον θεού και ανθρώπων την πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν”.
_____________________________
Την ίδια περίοδο της έξαρσης της Επανάστασης ψηφίστηκαν από λαϊκές συνελεύσεις και τα συνταγματικά σχέδια Σάμου (“Έκθεσις του Τοπικού Συστήματος της Σάμου”, Μάιος 1821) και Κρήτης (“Προσωρινόν Πολίτευμα της νήσου Κρήτης”, Μάιος 1822).
Σημαντικότερο από τα Συντάγματα της περιόδου της Επανάστασης ήταν αυτό που ψηφίστηκε στην Γ’ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας τον Μάιο του 1827. Τότε ψηφίστηκε το “Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος” και εκλέχθηκε ως πρώτος κυβερνήτης της χώρας ο Ιωάννης Καποδίστριας. Διακηρύχτηκε επίσης για πρώτη φορά η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. “η κυριαρχία ενυπάρχει εις το Έθνος, πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού”. Καθορίστηκε ρητά η διάκριση των εξουσιών, η εκτελεστική εξουσία στον Κυβερνήτη και η νομοθετική στην Βουλή των αντιπροσώπων του λαού.